💐भटकंती मनसोक्त💐💐

            दूरवर दक्षिणेकडे असणारे अंदमान-निकोबार बेट पाहाण्याची मनी खूप इच्छा होती. अंदमानमधील सेल्युलर जेलमध्ये स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी प्रदीर्घ वास्तव्य केलेय, अंदमानच्या जवळची कित्येक बेटे भारतीयांना आजही अपरिचित आहेत, प्रतिबंधित आहेत, हे सारे मी ऐकून होतो.

                 म्हणून, एका मान्यवर संस्थेच्या माध्यमातून जेव्हा मोठ्या टीमला तेथे नेऊन आणण्याची जबाबदारी स्वीकारण्याबाबत मला विचारणा झाली, तत्क्षणी त्यांना होकार दिला आणि तिकडे जाण्याची तयारी सुरू केली.

                 अंदमानची सागर भटकंती मी मनसोक्तपणे केलीय, पण ही खट्टीमिठी सफर आहे. यात पर्यटनस्थळे पाहण्यापेक्षा सहभागी ग्रुपला सांभाळण्याची मोठी जबाबदारी ज्या दोघांवर होती, त्यातील मी एक होतो. या भटकंतीमध्ये आम्हाला सहभागी सदस्यांकडून सहकार्याची अपेक्षा होती. पण तसे घडले नाही. प्रामाणिकपणे सेवा देऊनही काही सदस्यांकडून मनःस्ताप सहन करावा लागला. त्यांचे आम्ही समाधान करू शकलो नाही.

                ही राष्ट्रीय स्तरावरील संस्था आरामदायी पर्यटन सेवा देणारी व्यावसायिक संस्था नव्हती, पदभ्रमणातून सहभागींची सांघिक भावना जोपासण्याचे काम करीत येणाऱ्या अनुकूल/प्रतिकूल  परिस्थितीशी जुळवून घेत त्यांना प्रोत्साहन देणारी सेवा संस्था होती. 

               बोटीची दीर्घ सफर, स्थळदर्शन,  स्थानिक निवास-भोजन आणि विश्रांती या साऱ्यांचा नीट ताळमेळ जमविताना, बदललेल्या परिस्थितीत संस्थेचा हा पूर्व नियोजित कार्यक्रम काहीसा विस्कळीत झाला.

                हे अपवाद सोडले, तर अंदमानची भटकंती सुंदर झालीय असे मी ठामपणे म्हणेन. कारण या सफरीने  मला आयुष्यातील पहिला प्रदीर्घ असा ( ७७० नॉटिकल मैल-चेन्नई ते पोर्टब्लेअर अंतर) बोटीचा प्रवास घडवला. स्वातंत्र्यपूर्व काळातील आंदोलकांनी वास्तव्य करून पावन केलेले भव्य असे सेल्युलर जेल पाहायला मिळाले, अनोळखी व निर्जन बेटे बघायला मिळाली. सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे माणसांचे गुण-दोष जवळून न्याहाळताना बरेच शिकायला मिळाले.  

               पण आजही मनात इच्छा आहे, की अंदमानची सागर भटकंती आपण पुन्हा करावी, पुन्हा मोठ्या बोट सफरीचा आनंद अनुभवावा………

💐अंदमानची सागर सफर💐

           चेन्नई (सेंट्रल) या राजधानीच्या मोठ्या शहरातील एका खासगी हॉटेलमध्ये आमचा मुक्काम होता. सर्व सहभागी सदस्यांनी एक दिवस अगोदर येऊन तेथे नोंदणी करायची होती. दुसऱ्या दिवशी दुपारनंतर तेथून पोर्टब्लेअरपर्यंत बोटीचा प्रवास होणार होता. ही एकूण ७६ जणांची बॅच होती.

                मात्र पहिल्याच दिवशी एक दुर्दैवाची घटना घडली. ७६ पैकी नऊ जणांचा एक ग्रुप होता मुंबई-ठाण्यातला. ते परस्पर येथे भटकायला काही दिवसांपूर्वी आले होते. तिरुपती देवस्थानला ते जाऊन आले आणि त्या संध्याकाळी येथून जवळच असलेल्या मरीन बीचवर फिरायला गेले. तेथेच दुर्घटना घडली. त्यांच्यातला एक जण(वय ५८ वर्षे) पोहायला म्हणून उतरला आणि समुद्राच्या लाटांनी त्याला ओढून घेतले.

              आम्ही दोघे ट्रेनने चेन्नईत उतरल्यावर त्या संध्याकाळी हॉटेलमध्ये आलो. सहभागींसाठी खोल्या ताब्यात घेतल्या. आंघोळ वगैरे  करून फ्रेश झालो. एवढ्यात त्या गृपमधील एक बाई व काहीजण भेटायला आले. रडवेल्या स्वरात त्यांनी ही दुर्घटना आमच्या कानी घातली.

              ऐकून एकदम धस्स झाले ! क्षणभर काय करावे हेच आम्हाला समजेना. वास्तविक ही घटना आमचा कार्यक्रम सुरू  होण्यापूर्वी घडलेली होती. पण त्यांच्यावर मोठे संकट कोसळले होते. त्यांना पुढच्या हालचालीही तातडीने करायच्या होत्या. संस्थेचे संयोजक म्हणून आमचीही जबाबदारी होती. मात्र  प्रथम त्यांना धीर देणे जरुरीचे होते. ते आम्ही केले.

             घटना तर घडून गेली होती. आता तातडीने मुंबईला बॉडी घेवून जाण्यासाठी जी कायदेशीर आणि इतर मदत देण्याकरीता आवश्यक असणारी कामे स्थानिक प्रतिनिधीच्या मदतीने आम्ही केली. त्याने पुढचे सगळे कायदेशीर व प्रवासाचे सोपस्कार पूर्ण केले.

            ते काम मार्गी लागले. नंतर आमच्या नियोजित प्रवासाची पूर्वतयारी सुरू  झाली. तत्पुर्वी सर्व सदस्यांचे पेपर्स तपासून त्यांची नोंदयादी बनविली. बोट प्रवासास लागणारे पेपर्स सहभागींच्या यादीसहित आमच्या प्रतिनिधीकडे सुपूर्द केले. मग सर्वांना पूर्ण प्रवास व निवास, यासंदर्भात माहिती दिली.

            दुसऱ्या दिवशी आमची बोट सायंकाळी ६.३५ ला चेन्नई बंदरातून सुटली. आता पूर्ण तीन दिवसांचा प्रवास सुरु  झाला. आयुष्यात एवढा प्रदीर्घ प्रवास तोसुद्धा मोठ्या बोटीचा होता !

           शिपिंग कॉर्पोरेशनच्या या महाकाय बोटीचे नाव होते 'एम.व्ही. नानकौरी'. प्रशस्त डेक, कॅबिन्स, डायनिंग  हॉल, फिरायला चौफेर जागा, मिनी थिएटर, तीन मजली निवासी सूट्स, डीलक्स रूम्स, कॅप्टनची केबिन, आणि सर्वसामान्य प्रवाशांसाठी बोटीच्या तळघराशी असलेला बंकर्स कंपार्टमेंट आहे. लोकल व नेहेमीचे सर्वसामान्य प्रवाशी याच बंकर क्लासमधून प्रवास करतात.

           आम्ही बंकर्स मधील प्रवाशी होतो. रेल्वेतल्या स्लीपरसारखी याची रचना आहे. मला हा क्लास आवडला ! कारण येथे सगळे ग्रुप्स एकत्र राहतात, वावरतात. कॉमन टॉयलेट आणि बाथरूम असते. जेवण-चहा, नास्ता घेण्यासाठी फक्त पहिल्या माळ्यावर हॉलमध्ये जावे लागते. गंमत म्हणजे गोल आकाराच्या बंदिस्त छोट्या खिडक्या या कंपार्टमेंटच्या चहुबाजूला आहेत. त्यातून आपल्याला  बाहेरील समुद्रातील पाणी दिसते !

           आमचे तिकीट खानपान सेवेसकट होते. त्यामुळे कोणाला चिंता नव्हती. प्रत्येकाला पोटभर खायला, तेही व्हेज-नॉनव्हेज ! त्यामुळे सगळे खुश झाले होते.  या बोटीवर कोठेही फिरण्यास मज्जाव नव्हता. वर-खाली, डेकवर, अगदी बोटीच्या नियंत्रणात असलेली उंचावरील कॅप्टनची कॅबिन, अशा सर्व ठिकाणी मुक्त प्रवेश होता.

            चहूबाजूस अथांग समुद्र, नजर जाईल तिकडे काळेनिळे पाणी ! अगदी दूरवर एकाद दुसरी बोट, एरव्ही  वर मुक्त आकाश अन खाली पाणीच पाणी !  खरोखर, थ्रिलिंग अनुभव होता हा. पण हे एन्जॉय करणारे माझ्यासारखे महाभाग कमी होते. साऱ्यांना आतमध्ये झोपण्यात व आतमध्येच रमण्यात सुख वाटायचे. दक्षिणेकडील एका मोठया ग्रुपने मात्र ताशा-ढोल आणला होता. धमाल गाणी आणि नाच चालू असायचा त्यांचा !

            बोटीची सुरक्षा व्यवस्था चांगली होती. डेकवर आणि बोटीलगत ठराविक अंतरावर छोटी लाईफ बोट, जॅकेट्स, टायर्स आणि अँकर्स, दोरखंडाची बंडल्स सज्ज ठेवली होती. सगळा कर्मचारी वर्ग ( ऑफिसर्ससह ) उत्साही राहून काम करीत होता. कॉमन टॉयलेट, बाथरूम-बेसीन परिसर स्वच्छ करण्याचे काम करणारे सफाईगार चांगली सेवा बजावीत होते,

             परंतु,  बोटीतील काही प्रवाशांच्या निष्काळजीपणामुळे ड्रेनेजची पाईपलाईन चोकअप होऊन पाणी तुंबण्याचे प्रकार वारंवार निर्माण व्हायचे. उरलेले जेवण, उष्टे खाद्य पदार्थ, टाकावू पदार्थ, सॅनिटरी नॅपकिन्स, अशा वस्तू  ड्रेनेज पाईपमध्ये सापडायच्या !            

             या सागर सफरीत बोटीवरील डेकवर मी एकांती जागा माझ्या सहकाऱ्याने शोधून काढली. बोटीवर कॅन्टीन आहे, त्याच्या मागील बाजूस ही कोनाड्यातली जागा होती. ती मला छान वाटली. या निवांत जागेत मी दिवसभरात वेळ मिळाला की बसायचो. समुद्राचे अथांग काळे पाणी, फेसाळणाऱ्या शुभ्र लाटा आणि असंख्य जलचर न्याहाळायचो. लहर आली की लिखाण व्हायचे, फोटोग्राफीही व्हायची.

             बोटीवर आम्ही पहिला कार्यक्रम साजरा केला. ठाण्यातले एक दाम्पत्य होते. एका प्रसिध्द व्यक्तीच्या पत्नीचा वाढदिवस होता. पती सैन्यात मेजर होते, युद्धाचे अनुभव घेतलेले हे उमदे व धिप्पाड व्यक्तिमत्त्व ! या वाढदिवसाच्या निमित्ताने सगळे पार्टीसिपंट्स एकत्र आले.

             कॅन्टीनच्या आवारात असलेल्या मोकळ्या जागेत केक कापण्याचा कार्यक्रम झाला. तत्पूर्वी  चेन्नईला घडलेल्या दुर्दैवी घटनेत दिवंगत झालेल्या एका सहयात्रीला आम्ही श्रद्दांजली वाहिली. मग आम्ही संस्थेच्या अंदमान टूरची थोडक्यात माहिती सहभागीना दिली. याचवेळी सर्वांचे एकमेकांशी परिचय करून घेतले. दैनंदिन कार्यक्रमाचे स्वरूप साऱ्यांना समजावून सांगितले. संभाव्य गैरसोयी, नैसर्गिक कारणामुळे नियोजनात होणारा बदल, यासाठी सहकार्य मिळावे म्हणून सर्वांना आवाहन केले.

              त्यानंतर याच बोटीतुन प्रवास करणाऱ्या एका अभ्यासू तरुणाचे व्याख्यान आम्ही आयोजित केले. त्याचे नाव शिरीष मंची. हा वीशीच्या आत बाहेर असेल. काळा भोर वर्ण. हसतमुख व्यक्तीमत्वाचा हा तरुण पुण्यात स्थायिक आहे. त्याचे मूळ गाव आंध्रमधील आहे.

              एका दुर्मिळ व महत्वाच्या पक्षाचा अभ्यास अंदमानच्या एका बेटावर हा करीत आहे. या पक्षाचे त्याने जे नाव सांगितले ते याक्षणी आठवत नाही. त्या पक्षाचे घरटे खातात ! त्याचे सूप करतात ! त्या घरट्याच्या सुपला म्हणतात एडीबल नेस्ट सूप !

                 महाराष्ट्रातील भटकंती, पक्षी, प्राणी यांचे अनुभव, वटवाघूळाच्या सवयी, त्याच्या संस्थेची माहिती, पर्यावरणाचे आपण केलेले नुकसान व सद्यस्थिती, ही सारी माहिती शिरीष घडाघडा आम्हाला सांगत होता. त्याचे छोटेसे व्याख्यान सर्वांना आवडले.

                 ग्रुपमधील बहुतेक जण सिनिअर सिटीझन्स आहेत. त्यात एक नर्सिंग होमचे मालक आहेत तर एक आहेत कीर्तनकार. व्यंगचित्रकार व लेखकसुद्दा यात आहेत. लेखक, संयुक्त चळवळीतले कार्यकर्तेपण सोबत होते.

                 ग्रुपमध्ये सगळ्यात वयस्कर ८१ वर्षाचे गृहस्थ आहेत आणि एक लहान मुलगी आहे. तीन साडेतीन वर्षे वयाची असावी ती. औषधपाणी, पथ्य, यांची काळजी घेत ही माणसं येथवर आलीत. सावरकरांचे सेल्युलर जेल त्यांना पाहायचेय. वीर सावरकरांविषयी त्यांना अतीव आदर आहे. अंदमानच्या सफरीविषयी त्यांना कुतूहल आहे. ही सागरयात्रा बहुतेकांच्या आयुष्यातला पहिली यात्रा आहे.

                 या तीन दिवसांच्या सागर सफरीनंतर  'नानकौरी' पोर्ट ब्लेअरवर आली. अवाढव्य असे पोर्ट ब्लेअर आम्ही पहिल्यांदा पाहात होतो. आमच्या बोटीपेक्षा मोठया बोटी पोर्टमध्ये उभ्या होत्या. परदेशी आणि सरंक्षण खात्याच्या अध्ययावत बोटीही तेथे होत्या.

                सगळे सोपस्कार उरकून बाहेर यायला आम्हाला दीड तास लागला. उत्साहात होते सारे. आमच्या स्थानिक प्रतिनिधीनी अगोदरच दोन बसेस तयार ठेवल्या होत्या. त्यात बसून काही वेळातच सगळे शहरात आलो. हाडू परिसरातील यात्री निवासमध्ये ५० जण, तर तेथून थोड्या अंतरावर असलेल्या म्युनिसिपल गेस्ट हाऊसमध्ये १७ जण अशा ग्रुपप्रमाणे सर्वांची निवास व्यवस्था झाली. प्रवासात थकवा वगैरे काहीही नव्हता, पण शेवटी प्रवासच तो. आराम केला सगळ्यांनी.  त्या रात्री छानपैकी जेवण झाले आणि रात्री उद्याच्या स्थळदर्शनाविषयी सूचना आम्ही सर्वांना दिल्या.

               अंदमानातील पहिले ठिकाण पाहिले, ते होते मरीना पार्क. येथे वॉटर स्पोर्ट्स कॉम्प्लेक्स आहे. हे एका छोट्या धक्क्यासारखे आहे. येथून छान सनसेट दिसतो. एक टेकडीही दिसते. तेथे भारताचा नकाशा हिरव्या गवताच्या रुपात दिसतो. त्याला लाईट केलीय. त्यामुळे आपल्या भारताचा नकाशा मनोहर वाटतो.

               मरीना पार्क  विस्तीर्ण पसरलेला आहे. येथून जवळपासची बेटं न्याहाळता येतात. इथे बोटिंग, राफ्टिंगसाठी पर्यटकांची वर्दळ असते. या पार्कमध्ये मोठे गार्डनसुद्दा आहे. येथून कोबील्स कोव्ह नावाचा सुंदर बीच जवळ आहे.

               आज हे पहिल्या दिवसाचे स्थळदर्शन उत्साहात झाले. त्या मुक्कामी दुसऱ्या दिवसाचा कार्यक्रम सांगितल्यावर सगळे आमच्यावर नाराज झाले !

                वास्तविक उद्या इथले सेल्युलर जेल आणि जॉली बॉय आयलँड पाहण्यासाठी जायचे ठरले होते. परंतु ही दोनही ठिकाणे आपल्या उपराष्ट्रपतींच्या आकस्मिक दौऱ्यामुळे पर्यटनासाठी बंद राहणार असल्याची माहिती आमच्या इथल्या प्रतिनिधीने दिली.

               त्याऐवजी रेडस्किन आयलँडची सफर करायचे निश्चित झाले. सगळ्यांना हे समजावून सांगितल होते. दुसऱ्या दिवशी त्या सफरीवर निघालो. वाटेत वंडूर बीच व बोटॅनिकल पार्क पाहिले. वनस्पती, फुलझाडे, फळझाडे, मसाल्याचे पदार्थ, आणि अंदमानच्या वनसंपदेची महत्वाची माहिती या पार्कमध्ये मिळाली. वंडूर बीचवर फेरफटका मारला. तिथले नैसर्गिक सौंदर्य सर्वांना भावले.

              येथून पुढे रेडस्किनपर्यंत लॉन्च प्रवास केला. हे अंतर जास्त लांब नाही. पण पाणी कमी असल्याने लॉन्च अगोदर थांबते. येथे छोटी होडी असते. तीच्यातून आपल्याला पलीकडे रेडस्किन बेटावर नेतात. येथे धक्का नाही. गुढघाभर पाण्यात उतरावे लागते.

              हे बेट निर्मनुष्य असल्याने सर्वत्र जंगल आहे. या जंगलात काही प्राणी असल्याची माहिती आम्हाला मिळाली. बेटाच्या किनाऱ्यावर पोहोण्याची चांगली सोय होती, जवळपास मोटार लॉन्चने फिरताही येत होते. येथे समुद्रातले कोरल्स तळाला काच असलेल्या छोट्या बोटीतुन आम्हाला पाहायला मिळाले.

             रेडस्किन बेटावरून परतताना  चिडीया टापू म्हणून एक ठिकाण आहे, तेथे आलो. येथे सनसेट पाहायला लोकं येतात. काहीवेळ इथे थांबलो आणि मुक्कामी निघालो. भरपूर रपेट झाल्याने  बहुतेकजण थकले होते. नेहेमीप्रमाणे जेवण झाले आणि त्यानंतर उद्याच्या कार्यक्रमाबद्दल माहिती आम्ही  सगळयांना दिली.

             आजच्या कार्यक्रम पत्रिकेमध्ये सेल्युलर जेल, फिशरीज म्युझियम, एक अर्कालॉजिकल म्युझियम, समुद्रिका, छटम येथील आशियातील सर्वात जुनी सॉ मिल, रॉस आयलँड आणि शेवटी सेल्युलर जेलचा लाईट शो, अशी भरगच्च भटकंती होणार होती.

             ऐतिहासिक सेल्युलर जेल पाहाताना सगळे भारावून गेले. स्वातंत्र्यपूर्व काळात काळे पाणी आणि अंदमानच्या तुरूंगात आपल्या थोर स्वातंत्र्यवीरांनी भोगलेला यातनामय तुरुंगवास कोणीही स्वातंत्र्य प्रेमी नागरिक विसरू शकणार नाही. या ब्रिटिशकालीन सेल्युलर जेलची रचना विस्तीर्ण जागेत केलेली आहे. उंचावरील वॉच टॉवर, भयाण वाटणारी फाशी देण्याची जागा, दगडी भक्कम बांधकाम केलेल्या तुरुंग कोठड्या, जेलच्या चारही बाजूला असलेल्या उंच आणि जाडजूड भिंती, आतील बराकी, या सगळ्या वास्तू पाहाताना थरारक वाटते.

             कैद्यांची कोठडी लांबीला जास्त असली तरी तीची आतील रुंदी एकदम कमी आहे. कोठडीच्या दाराची लोखंडी कडी केवढीतरी जाड आहे. ती कुलूपबंद करताना भिंतीला लांब भोक ठेवलेय. या जेलमधून कोणत्याही कैद्याला बाहेर पडणे केवळ अशक्य !

            सेल्युलर जेलचे आतले आवार खूप मोठे आहे. ही पूर्ण वास्तू आता हेरिटेज दर्जा म्हणून संरक्षित झाली आहे. नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांनीदेखील येथे तुरुंगवास भोगलेला आहे.

            तात्याराव सावरकर ज्या कोठडीत राहिले, ती कोठडी आम्ही पाह्यली. खरोखर, त्यांच्यासह कित्येक स्वातंत्र्यवीरांनी जिवाच्या यातना सोसून लढा दिल्याने आपण वसाहतवादी आणि क्रूर अशा ब्रिटिश साम्राज्यापासून मुक्त झालेलो आहोत, हे आपण केव्हाही विसरू नये. प्रसिद्ध  अशी पर्यटन स्थळे पाहाताना पर्यटन प्रेमींनी अशा वास्तू जरूर पाहाव्यात.

             सावरकरांनी वास्तव्य केलेल्या कोठडीत त्यांचे एक सुप्रसिद्ध काव्य पुण्यातील चित्रकार सुनील महाजन यांनी सावरकर यांच्या चित्रासह रेखाटले आहे.

             सेल्युलर जेल पाहण्यात खूप वेळ गेला, पण महत्वाची वास्तू पाहिल्याचे समाधान प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर दिसत होते.

             तेथून समुद्रिका म्युझियमला आलो. येथे माशांचे वेगवेगळे प्रकार, यांची सचित्र माहिती आहे. मोठ्या माशांची हाडे पण संग्रही ठेवली आहेत. येथे सर्व प्रकारच्या मत्स्यजीवांचा इत्यंभूत सचित्र इतिहास पहायला मिळतो. छटम येथील मिल आम्ही बघितली.

             त्यानंतर आमचा लॉन्च प्रवास होता. त्याकरीता बसने बंदरावर आलो रॉस आयलँडकरीता. रॉस आयलँड ही अंदमानची जुनी राजधानी होती. इथे ब्रिटिश अंमल होता. बरेच जुने अवशेष येथे आढळतात. रॉस आयलँडच्या आतील भागात हरणे आणि मोर आहेत. सभोवताली स्वच्छ पाण्यातले खूप मासे पाहायला मिळतात. या आयलँडमध्ये दोन मोठी व जुनी वडाची झाडे आहेत. त्यांची खोडं, मुळं आपण सहज पाहू शकतो.

             हे ठिकाण पाहून पावणेचारला धक्क्यावर आलो. चारला येथून बोट सुटणार होती. प्रत्यक्षात ती सव्वापाचला आली !  त्या बोटीने पोर्ट ब्लेअरला परतून सेल्युलर जेलचा लाईट अँड साउंड शो सर्वांनी पाहीला. या विशेष शो मध्ये स्वातंत्र्यपूर्व काळ व देशभक्तांचा लढा यांचे सचित्र वर्णन आहे.

             हा आजचा शेवटचा कार्यक्रम होता. उद्या येथून चेन्नईकडे जाणारे जहाज दुपारी दोन वाजता सुटणार होते. त्यामुळे मार्केटिंग व खरेदीसाठी सर्वांना सोडण्यात आले.

             रात्री मुक्कामाच्या ठिकाणी आमच्या स्थानिक प्रतिनिधीने येऊन माहिती दिली, की हवामान खात्याकडून बोट कंपनीला मिळालेल्या सूचनांनुसार दुपारी दोनऐवजी सकाळी अकरा वाजता बोट सुटणार आहे !  हे समजल्यावर सगळे नाराज झाले ! आवरणार कधी आणि पॅकिंग करणार कधी ? कारण सकाळी दोन तास आधी धक्क्यावर सर्वांनी पोहोचणे आवश्यक होते. यात आम्ही दोघे काही करू  शकत नव्हतो. पण सगळ्यांची नाराजी झेलत आम्ही त्यांना शांत केले.   

              दुसऱ्या दिवशी ठरल्याप्रमाणे पोर्टवर सर्वांचा प्रवेश झाला. सुरक्षा आणि नोंदणीचे सोपस्कार पूर्ण झाले आणि आमचा चेन्नईच्या दिशेने परतीचा प्रवास सुरु  झाला. आमचे काही सहभागी मात्र विमानाने पोर्टब्लेअर येथून निघणार होते, त्यामुळे त्यांनी आमचा निरोप घेतला.     

              परतीच्या प्रवासातील विशेष घटना म्हणजे आमच्या काही सिनिअर्स सहभागीनी बेमुदत उपोषण करण्याचे जाहीर केले ! बोटीची ड्रेनेज लाईन अजूनही नीट झालेली नाही आणि बाथरूम-टॉयलेटच्या भागात जाणे अवघड झालेय, त्यात सुधारणा झाल्याशिवाय उपोषण सोडणार नाही, असे त्यांनी जाहीर केले !

              आमचेच नव्हे तर संपूर्ण स्टाफचे यामुळे धाबे दणाणले ! आम्ही बोटीचे संबंधित अधिकारी आणि कर्मचारी यांना सांगून स्वतःही पाईपलाईन साफ करण्याचे प्रयत्न करीत होतो. मात्र बाहेरील जोरदार पाण्याचा प्रवाह आणि पाईपलाईनमधील अडकलेल्या वस्तुंमुळे ड्रेनेज सिस्टीम व्यवस्थित होत नव्हती.

              प्रत्यक्ष परिस्थिती पाहायला बोटीचे कॅप्टन आले. त्यांनी आमच्या उपोषणकर्त्या सहभागींना खूप समजावले. पण उपयोग झाला नाही. आम्ही हतबल असल्याने आमचे कर्तव्य करीत राहिलो. सत्याग्रही त्यांचा सत्याग्रह करीत राहिले.

               दरम्यान, हवामानात सुधारणा झाल्याने जवळपास दहा तास अगोदर आमची बोट चेन्नई बंदराला लागली.

               चेन्नई शहरात लवकर आगमन झाल्याने सारेजण आनंदित झाले होते. शहरात त्या रात्री मुक्कामी असताना आमच्या स्थानिक प्रतिनिधीला संस्थेची सूचना मिळाली, की उद्या टूरची सांगता करण्यापूर्वी सर्व सहभागींना शहर स्थलदर्शन घडवावे. आम्ही तसे जाहीर करून उद्या सकाळी तयार राहायला सर्वांना सांगितले.  

               आमच्या संपूर्ण गृपमधल्या काहींचे विमान बुकिंग होते, त्यांना चेन्नईत फिरण्यात स्वारस्य नव्हते. त्यांनी आमचा निरोप घेतला. इतर सहभागींसमवेत आम्ही चेन्नई शहरात भटकंती केली. महाबलीपुरमचे प्राचीन कलात्मक मंदिर पाहिले.

               त्याच दिवशी आमच्या अंदमान टूरचा शेवटचा दिवस होता. सहभागींध्ये असलेली नाराजी समारोप कार्यक्रमात बोलताना टूरमधील गैरसोयी आम्ही मान्य करून जाहीरपणे दिलगीरी व्यक्त केली. अर्थात, सगळ्यांचे समाधान करणे शक्य झाले नाही. काहींना परतीच्या प्रवासासाठी आवश्यक माहिती आणि मदत हवी होती, त्याप्रमाणे सहाय्य केले आणि सर्वांचा निरोप घेतला.

               अंदमानच्या या भटकंतीमध्ये आम्हाला बरेच शिकायला मिळाले. साठहुन अधिक माणसांचा ग्रुप सांभाळणे सोपे नव्हते. सोबत असलेल्या सहकाऱ्यामुळेच सारे शक्य झाले. काही अपवाद सोडले तर  सहभागी सदस्यांनी संपूर्ण कार्यक्रमात आम्हाला सहकार्यच केले. गैरसोय आणि अकस्मात येणाऱ्या अडचणी ते समजून घेत होते.

               व्यावसायिक नसणारी जुनीजाणती संस्था म्हणजे टिपटॉप सोयी पुरविणारी पर्यटन कंपनी नव्हे. काटकसरीच्या मार्गाने पर्यटन आयोजित करताना सहभागींना जास्तीत जास्त सुविधा देण्याचा प्रयत्न संस्थेकडून निश्चितपणे होतो. पण काही आकस्मिक परिस्थितीत निवास, स्थळदर्शनाचे नियोजन विस्कळीत होते. याची पूर्व कल्पना प्रत्येकास नोंदणी अर्ज भरताना लेखी देण्यात येते. इच्छुक सहभागी त्यास संमती देतो. प्रत्यक्षात मात्र वाद घडतात. त्याचे खापर संस्थेच्या गृप लिडर्सवर फोडले जाते. हे दुर्दैवी आहे.

               मी व माझे जेष्ठ सहकारी, आम्ही संस्थेच्या पदभ्रमण व टुरच्या कार्यक्रमात कॅम्प लीडर म्हणून सेवा बजावली आहे. पण यापूर्वी असा अनुभव आम्हाला आलेला नाही.

                एरव्ही आमची अंदमानची भटकंती छान झालीय.

     

                                                                  ::::::::::::::::::::::::