🌹🌹धार्मिक पण मार्मिक🌹🌹

 

              आपल्या देशात असंख्य पवित्र देवस्थाने अशी आहेत की जिथे पर्यटकांची आणि भाविकांची वर्षभर वर्दळ असते. ही वर्दळ इतकी वाढते की देवस्थानच्या प्रशासनाला सुरक्षा व्यवस्थेचा ताळमेळ घालताना नाकी नऊ येते. यावर उपाय म्हणून काही देवस्थाने दर्शनासाठी टोकन–कूपन वितरित करतात, कुठे ऑनलाइन बुकिंग सुरू होते. काही देवस्थानचे प्रशासन संधी साधून यातून उत्पन्नाचा मार्ग निवडते ! श्रीतिरुपती बालाजी संस्थान पूर्वापार सशुल्क दर्शन घडविते. आता शिर्डी संस्थानने देखील भाविक दर्शनार्थींचे गट तयार केले असून त्यांचेकडून आगाऊ शुल्क घ्यायला प्रारंभ केल्याचे वृत्त आहे. अशी आणखीही देवस्थाने असतील.

              मात्र काही देवस्थाने याला अपवाद आहेत. महाराष्ट्रात शेगावचे श्रीगजानन महाराज देवस्थान सर्व भाविकांना विनामूल्य व समानतेने दर्शन घडविते. पुरी(ओरिसा) येथील श्रीजगन्नाथ हा देखील सर्वांना विनामूल्य दर्शन देतो. निदान आजपर्यंत तरी ही स्थिती आहे. उद्याचे काही सांगता येणार नाही ! कारण देवदेवतांच्या हातात काहीच नसते. ते बिचारे मुक्या चेहऱ्याने आपल्याला दर्शन देतात ! बाकी सारे काही त्या देवस्थान प्रशासनाच्या हाती !

             ‘जगन्नाथपुरी’ तीर्थक्षेत्राविषयी आणखीही विशेष सांगण्याजोगे आहे. काहींना ते अवगत असेल, काहीना नव्याने माहिती होईल.

🌹जय श्री जगन्नाथ….🌹

                   जल, खनिज आणि हिरवागार निसर्ग याची विपुलता लाभलेल्या ‘ओरिसा’ या विस्तीर्ण राज्यात देवदेवतांची हजारो मंदिरे आहेत. राजधानी भुवनेश्वर तर मंदिरांची नगरी म्हणून विख्यात आहे. ओरिसाची मुख्य जलदात्री आहे महानदी. महानदी खरोखर मोठी नदी आहे. निसर्गाने समृद्ध असलेल्या या राज्यात कोणार्क सूर्य मंदिर, चिलका लेक, सिमलीपाल नॅशनल पार्क, उदयगिरी आणि खंडगिरी गुंफा, ढवळी येथील बौद्ध विहार, अशी सुप्रसिद्ध आणि लक्षणीय पर्यटन स्थळे आहेत.

                   याच राज्यातील श्रीजगन्नाथाचे दर्शन घेण्याचा शुभयोग मला नातेवाईकांमुळे आला. त्यांनीच मला जगन्नापुरीची सफर घडवली.

                   बाराव्या शतकात गंग राजघराण्याने बांधलेले हे तीर्थक्षेत्र बघायला देशभरातल्या भाविकांची वर्षभर वर्दळ असते. राजधानी भुवनेश्वर येथून पुरी करीता दिवसभर बसेस धावत असतात. हे अंतर आहे तीन साडेतीन तासाचे. भुवनेश्वर ते पुरी अशी रेल्वेसेवा देखील उपलब्ध आहे.

                   पुरीत उतरल्यावर नवख्या भाविकांना स्थानिक रिक्षा व गाईड इत्यादींचा गराडा असतोच. तो चुकवून थोडे चालले की सरकारी किंवा खासगी बसेस दिसतात. येथून पुरीचे देवस्थान फारसे लांब नाही. चालत गेलो तर दहा पंधरा मिनिटांत आपण मंदिर परिसरात पोहोचतो.

                    देवस्थानचा विस्तीर्ण परिसर व्यवस्थापकांनी अगदी सुरक्षित ठेवला आहे. सभोवताली मोठ्या भिंती उभारलेल्या आहेत. कोठलेही वाहन, फेरीवाले, व्यावसायिक यांना इथे बंदी आहे. त्यामुळे या परिसरात मुक्तपणे भटकता येते. मंदिर परिसरात आतल्या बाजूला खास सुरक्षा व्यवस्था आहे. या ठिकाणी स्वच्छता, शिस्त आणि भाविकांना आवश्यक असणाऱ्या सोयी नजरेत भरतात. सुरक्षेचा भाग म्हणून आपले वैयक्तिक सामान मोबाईल फोन, कॅमेरा आणि इतर वस्तूंसह टोकन पद्धती प्रमाणे जमा करावे लागते. मंदिरातून बाहेर आल्यावर ते परत केले जाते.

                    देवदर्शन घेण्यासाठी मोठी रांग लावावी लागते. चटकन देवदर्शन होत नाही. किमान तासभर तरी लागतो. एक टप्पा झाला की दुसरा, तो झाला की तिसरा असे करत आपण आतल्या भागात जातो. येथून आपल्याला तीन देवतांचे दर्शन घडते.

                   श्रीजगन्नाथ म्हणजे भगवान श्रीकृष्ण, बलराम आणि सुभद्रा ही तीन भावंडे. जगन्नाथाकडे विष्णुरूप म्हणूनही पाहिले जाते. या देवतांचे सुहास्य मुद्रेने भक्ताकडे पाहणारे टपोरे डोळे पाहून भाविक धन्य होतो. त्यांचेकडे नजर असताना आजूबाजूला असलेली दाटीवाटी आणि धक्काबुक्की आपण दुर्लक्षित करतो. ‘जय जगन्नाथ, जय जगन्नाथ’च्या उस्फुर्त जयघोषाने मंदिरातले भाविक भारावून जातात.

                   या ठिकाणी विशिष्ट सुगंधाच्या उदबत्त्या लावल्या जातात. एक सुप्रसिद्ध कंपनी त्याचे उत्पादन करते. विशेष म्हणजे गरीब गरजू महिलांमार्फत हे काम केले जाते. येणाऱ्या उत्पन्नामधून काही भाग सरकारच्या महिला कल्याण योजनेकडे सुपूर्द होतो.

                   या देवतांच्या मूर्ती पाषाणाच्या नाहीत तर कडुनिंबाच्या वृक्षापासून तयार केल्या आहेत. दर बारा वर्षांनी जुन्या मूर्ती मंदिर परिसरात असलेल्या ‘पाताळ’ या पवित्र ठिकाणी जमिनीत पुरल्या जातात. नंतर नवीन मूर्तीं विधीपूर्वक स्थानापन्न होतात. इथल्या जगन्नाथांचे दर्शन आपल्या पंढरपूरच्या विठुरायासारखे चरणस्पर्श करून होत नाही. मंदिराच्या भव्य गाभाऱ्याबाहेर उभे राहून दुरून दर्शन घ्यावे लागते.

                   मुख्य दर्शन घेऊन झाल्यावर बाहेर असलेल्या प्रदक्षिणा मार्गावर असंख्य देवळे आहेत. त्या देवतांचे दर्शन-पूजा करण्यासाठी भाविकांच्या रांगा लागतात ! कांचीगणेश, एकादशी, केदारनाथ, साक्षीगोपाळ, गोपेश्वर, वेणुमाधव, वटगणेश, वटजगन्नाथ, निळकंठेश्वर, मार्कंडेश्वर, सरस्वती, सष्टी, गायत्री, राधावल्लभ, लक्ष्मीनारायण, दधीवामन, सूर्यनारायण, काशी विश्वनाथ, महावीर, सत्यनारायण, तांडवेश्वर, पाताळेश्वर,….…अशा कितीतरी देवांची मंदिरे भोवताली आहेत. याहूनही मंदिरांची संख्या जास्त आहे. इथे आठवली त्या देवांची नावे दिली आहेत. एवढ्या संख्येने मंदिरे म्हटली की पुजारी सुद्धा तेवढेच हवेत. ते सुद्धा या परिसरात मोठ्या संख्येने वावरताना दिसतात. इथे देवांची अगदी जवळून सेवा करणारे पंडित सोडले तर इतर सर्व पुजारी व सेवेकरी बहुजन समाजातले आहेत.

                  मुख्य मंदिराची बाहेरून असणारी उंची सुमारे तीनशे फूट असून दररोज त्यावर नवा ध्वज फडकत असतो. त्यासाठी राबणारे पुजारीही वेगळे आहेत. भाविक नवस म्हणूनही ध्वज अर्पण करतात. लेझर लाईटमुळे रात्री देखील लांबवरून ध्वज फडकताना दिसतो.

                  आणखी खास सांगायचे म्हणजे देवांना जो रोजचा नैवेद्य अर्पण करायचा असतो तो तयार करण्याचे काम इथल्या पाकशाळेमध्ये चोवीस तास चालू असतो ! अक्षरशः हजारो स्वयंपाकी, त्यांना मदत करणारे सहाय्यक, मजूर वर्ग त्यात राबत असतो. ५६ प्रकाराचे पक्वान्न ‘भोग’ म्हणून जगन्नाथांना अर्पण करायचे असते. ते ‘मोठ्या’ रसोई घरात असलेल्या ‘मोठ्या’ चुल्ल्यांवर शिजविण्यात येते. सात थरांच्या मातीच्या मडक्यात ते ठेवतात. प्रथम वरच्या थरावरचे अन्न शिजते ! हा पक्वान्न भोग देवांना अर्पण केल्यानंतर प्रसाद म्हणून भाविकांना द्रोणामधून दिला जातो. ‘महारसोई घर’ सर्वांना नाममात्र प्रवेश शुल्क देऊन पाहता येते.

                  जगन्नाथपुरीचे प्रमुख वैशिष्ट्यं असणारी रथयात्रा दरवर्षी आषाढ शुक्ल द्वितीयेला सुरू होते. येथून चार किलोमीटर अंतरावर असलेल्या प्रसिद्ध गुंडीचा मंदिरापर्यंत तिची मार्गक्रमणा आहे. लाखो भाविक या यात्रेत सहभागी होतात.

                  या रथयात्रेच्या मानकऱ्यांमध्ये स्वराज्य संस्थापक छत्रपती शिवरायांचे वंशज असलेले नागपूरकर भोसले आहेत, त्याचप्रमाणे श्रीजगन्नाथाचे परमभक्त असणारे मुस्लिम संत सालबेग आहेत. संत सालबेग जन्माने हिंदू होते. विधवा आईसह लहानग्या संत सालबेगना एका मुस्लिम राजाने स्वीकारले व सांभाळ केला. राजघराण्यात पालपोषण झालेले सालबेग जगन्नाथाचे परमभक्त होते. त्यानी लिहिलेल्या काव्य रचना-अभंग ओरिसात प्रसिद्ध आहेत.

                 देशभरात असंख्य तीर्थक्षेत्रे बघायची संधी मला वेळोवेळी मिळाली, पण पुरीच्या जगन्नाथाची सफर मात्र आगळी वेगळी वाटली. संपूर्ण ओरिसा राज्यात सर्वत्र मंदिरे आहेत, तशीच पर्यटन स्थळेही भरपूर आहेत. कमी कालावधीसाठी तेथे गेलो असल्याने सर्व ठिकाणी नाही फिरला आले, याची रुखरुख लागून राहिली.

                 मात्र प्रसिद्ध कोणार्क सूर्य मंदिर आणि भुवनेश्वर पाहण्याची संधी मी सोडली नाही.

                 त्याविषयी नंतर लिहिणार आहे……….

                             ::::::::::::::::::