💐💐आठवणीतील व्याख्याने💐💐

            आपल्या महाराष्ट्रात अभ्यासू अन् व्यासंगी व्यक्ती अनेक आहेत, त्यांपैकी काहींचे बहुमोल विचार विविध कार्यक्रम, तसेच व्याख्यानांमधून ऐकण्याची संधी वेळोवेळी मला मिळालीय. त्यामूळे आपल्या ज्ञानात भर पडते आणि काही विस्मयकारक माहितीही प्राप्त होते.

              एकदा प्रसिध्द तत्वज्ञ व व्याख्याते डॉ. प. वि. वर्तक यांचे व्याख्यान दादर सार्वजनिक वाचनालयाने १९९२ मध्ये आयोजित केले होते. हे व्याख्यान  ऐकायला मी गेलो होतो. विषय होता ‘तेजस्विनी द्रौपदी’.

               महर्षी व्यासांनी लिहिलेल्या महाभारतात भीष्म, द्रोणाचार्य, कुंती, धर्मराज, अर्जुन, द्रौपदी, कौरव-पांडव, कर्ण, या प्रमुख व्यक्तीरेखा असून द्रौपदी वस्त्रहरण, कौरव-पांडवांमध्ये झालेले घनघोर युद्ध, श्रीकृष्णाने खेळलेले धूर्त डावपेच, यांसारख्या घटना महाभारतात केंद्रस्थानी आहेत.

               परंतु  डॉ. प. वि. वर्तक यांनी महाभारतातील द्रौपदीला केंद्रस्थानी ठेवले आहे. द्रौपदीला ‘तेजस्विनी’ असे संबोधून तिची स्वभाववैशिष्ट्ये त्यांनी सांगितली आहेत. महाभारतातल्या काही महत्वाच्या घटना वेगळ्या असल्याचे महर्षी व्यासांच्या लिखाणाचा दाखला देऊन त्यांनी तार्किकदृष्ट्या विश्लेषण केले आहे………..

💐तेजस्विनी  द्रौपदी💐                               

             महाभारतात घडलेल्या महत्त्वाच्या घटना सांगत डॉ. प. वि. वर्तक यांनी  मुख्य विषय सुरु केला. ‘महाभारतात महत्वाची व्यक्तिरेखा म्हणजे द्रौपदी. तिचे वर्णन तेजस्विनी असे का केले जाते ? कारण, तिचा जन्म एका यज्ञकुंडातून झाला, अग्नी कुंडातून नव्हे.’

             ‘द्रुपद राजाला मुल होत  नव्हते. त्याने त्यासाठी बरीच तपश्चर्या केली व एका ऋषीकडे वर मागितला की मला पुत्र प्राप्ती व्हावी. त्याने केलेल्या तपश्चर्येने ऋषी प्रसन्न झाले. मग त्यांनी बीजधा.रणेसाठी यज्ञकुंडात टाकायला द्रुपद राजाचे वीर्य व त्याच्या पत्नीचे बीज मागितले. द्रुपद राजाने लगेच स्वतःचे वीर्य दिले. पण त्याच्या पत्नीने स्वतःचे बीज देण्यास नकार दिला. तेव्हा  ऋषींनी दृपद राजाला, ‘त्याशिवायही मी बीजधारणा करीन,’ असे म्हणुन बीजधारणा केली. वैज्ञानिक संदर्भ देऊन वर्तकांनी शुक्र व बीज धारणेची शास्त्रीय उत्पत्ती कशी होते हे व्याख्यानात  सांगितले. हेच ‘टेस्टट्युब बेबी तंत्र’. म्हणजेच महाभारताच्या काळात या तंत्राचा प्रयोग झाला होता.’

             ‘यथावकाश अपत्याचा जन्म झाला, पण पुत्राऐवजी कन्येचा जन्म झाला ! हीच महाभारतातली द्रौपदी. या द्रौपदीच्या आयुष्यात अनेक अडचणी व संकटे आली. तीने त्यास धैर्याने तोंड दिले. याविषयी बोलताना डॉ. वर्तक म्हणाले,  ‘द्रौपदीचे स्वयंवर द्रुपद राजाने मांडले व जाहीर केले की, जो कोणी समोरच्या तळ्यातील पाण्यात पाहून वरती फिरणाऱ्या माशाचे डोळे फोडेल, त्या क्षत्रिय किंवा ब्राह्मण तरुणाच्या गळ्यात द्रौपदी वरमाला घालेल.’

              ‘अर्जुनाने  माशाचे डोळे फोडून वर जिंकला. द्रौपदीने अर्जुनाच्या गळ्यात माळ घातली.  हा निर्णय तेथे जमलेल्या बहुतेक राजे–युवराजांना आवडला नाही. ‘क्षत्रिय कुळातली द्रौपदी ब्राम्हण कुळातल्या अर्जूनाशी लग्न कसे करू शकते ? हा विवाह योग्य नाही’. ते अर्जुनाविरुध्द खवळून उठले. अर्जुन घाबरला. तेव्हा त्या ठिकाणी असलेला भीम पुढे झाला. त्याने स्वबळावर साऱ्यांना थोपवले. त्यानंतर विवाह सोहळा पार पडला.’

              ‘विवाह झाल्यावर पांडव द्रौपदीला घेऊन घरी आले हा त्यांचा अज्ञातवासातील काळ होता. ते मुक्कामी आल्यावर घरात असलेल्या आईची(कुंती) त्यांनी सहज गंमत केली.  ते म्हणाले ‘आई, तुला काय माधुकरी आणलीय बघ’. आई आतमध्ये होती. ती म्हणाली, ‘काहीही असुदे, तुम्ही पांचही जण तिची वाटणी करा’. आईचे शब्द म्हणजे त्याकाळात वचन होते ! वचन मोडणे म्हणजे पाप.  त्यामूळे द्रौपदी पांच पांडवांची पत्नी झाली.’

             'तिचे पती पांचजण असले तरी चारजण नुसतेच पुरुष होते. बायकोला वाचविणारे पुरुष नव्हते. भीमच द्रौपदीला सर्व संकटातून वाचविणारा खरा पती होता.’

             वर्तक पुढे म्हणाले की, ‘महाभारतातील काही घटना व्यासांनी ज्याप्रमाणे मुळ महाकाव्व्यात लिहिल्यात  त्यात व आपण आज टिव्ही, चित्रपट, तसेच इतर माध्यमांमधून महाभारत पाहतो, वाचतो  व ऐकतो, यांमध्ये जमीन अस्मानाचे अंतर आहे’.

              ‘ध्युत खेळताना पांडव हरले. त्यानंतर ज्येष्ठ बंधू धर्मराजा एकेक वस्तू कौरवांना देऊ लागला. सारे संपल्यावर तो  कौरवांचा दास झाला. अखेरीस  द्रौपदीला धर्मराजाने पणाला लावले. वास्तविक स्वतः  कौरवांचा दास झाला असताना इतर कोणालाही तो पणाला लावू शकत नव्हता. पण धर्माला बायकोपेक्षा वचनाची फिकीर होती. त्याचे इतर बंधूदेखील त्याचीच री ओढणारे होते.’

              ‘भीम याला अपवाद होता. वेळोवेळी त्याने धर्मास विरोध केला, परंतु त्याचे काही चालले नाही.’

              ‘द्रौपदीचे वस्त्रहरण करण्यासाठी  दू:शासनाने तीला, फरफटत, ओढत सभागृहात आणले. त्यावेळी सारा दरबार अवाक् झाला. पांडवांची मान तर शरमेने खाली झाली होती. फक्त भीम गर्जना करीत सुडाची प्रतिज्ञा घेऊ लागला. अशा परिस्थितीत कर्णाने उद्गार काढले की, ‘आता ही आपली द्रौपदी झालीय. ती आता कौरवांची दासी आहे. तीला वस्त्र असली काय अन् नसली काय सारखेच. तेव्हा दू:शासना, तू द्रौपदीच्या निरीला हात घाल, वस्त्र फेड तिची...……’

             ‘सारे संतापले होते. पण स्तब्ध होते ! भीम तेवढा चवताळला होता. अर्थात, धर्मराजापुढे  तो काही करू शकत नव्हता. मात्र तो दू:शासनास रागाने म्हणाला, ‘दू:शासना, तुझा मी युद्धात वध करीन आणि तुझ्या  रक्ताने द्रौपदीची वेणी घालीन. हे ऐकून दू:शासन घाबरून मटकन खाली बसला. कारण त्याला भीमाचा पराक्रम माहीत होता. पुढे द्रौपदीचे वस्त्रहरण झालेच नाही.’

             ‘दुसरे म्हणजे वस्त्रहरण करताना श्रीकृष्ण द्रौपदीला दुरून वस्त्र पुरवीत होता व दुसरीकडे दू:शासन ती फेडत होता, हे करता करता  दू:शासन  दमला !, असे सांगण्यात येते.’

            ‘प्रत्यक्षात व्यासांनी असे लिहिलेलेच नाही. नंतरच्या लेखक-पंडितांनी अतिरंजितपणे त्याचे वर्णन केलेय. व्यासांच्या म्हणण्यानुसार श्रीकृष्णाला या घटनेची नंतर माहिती मिळाली. वस्त्रहरण प्रसंगी तो तेथे नव्हता. नंतर द्रौपदीला तो स्वतः म्हणाला की, ‘मी तेथे नव्हतो. जे घडले ते ऐकून मला वाईट वाटले. मी तेथे असतो तर या दुष्कृत्यास प्रतिकार केला असता’.

             ‘महत्वाची गोष्ट म्हणजे मुळ महाभारतातल्या घटना आपल्याला आजही पटतात. उदा. ‘द्रौपदीचा जन्म व सध्याच्या टेस्ट ट्यूब बेबीव्दारे मुलाच्या जन्माचे तंत्र’ यामध्ये साम्य आहे. महाभारत ही प्रत्यक्षात घडलेली घटना होती. ती समाजाला बोधप्रद  व्हावी, या हेतूने सत्यावर आधारित महाभारत काव्य स्वरूपात रचले गेलेय. महाभारत काळातील लढाईत ४० लाखांहून अधिक सैन्य  ठार झाले होते. जवळजवळ एक मोठी पिढीच नष्ट झाली होती. या व इतर घटनांची माहिती लोकांपुढे यावी, हा महाभारत लिहिण्यामागे व्यासांचा हेतू होता.’                                

             ‘द्रौपदीचे खरे प्रेम पती म्हणून भीमावर होते. तो तिला प्रत्येक संकटात मदत करीत असे. स्वयंवराच्या वेळेचे युद्ध, वस्त्रहरण, किचकाचा वध, जयद्रथाने द्रौपदीची मुलं मारली त्यावेळचा बदला, अशा घटना याची साक्ष आहेत. धर्मराजा व अर्जुन हे नावाचे पती होते. सहदेव, नकुलचे तर नावच सोडा.’

             धर्मराजाबाबत किचकवधापूर्वीच्या एका घटनेची माहिती वर्तकांनी दिली,  ‘एकदा विराटाच्या नगरीत पांडव राहात असताना नेहेमीप्रमाणे द्रौपदीच्या पाळतीवर असणारा किचक तिच्या मागं लागला. द्रौपदी घाबरून सैरावैरा धावू लागली. त्यावेळी धर्म आणि विराट राजा ज्या ठिकाणी द्युत खेळत बसले होते, तेथे द्रौपदी आली. ती धर्मराजाला म्हणाली, ‘महाराज, मला वाचवा या दुष्टापासून, हा दुष्ट किचक मला आता सोडणार नाही.’ तेव्हा धर्मराज संतापला द्रौपदीवर. तो तिला म्हणाला, ‘तुला काही वेळ काळ समजते का ? मी काय करतोय माहीत आहे ना ? आम्ही ध्युत कामात मग्न आहोत. तु निघ येथून.’

            ‘द्रौपदीला विलक्षण संताप आला. ती तेथून लगेच निघाली व भीमाकडे आली. भीमाने तीचे किचकापासून  संरक्षण केले.’

            ‘रामायणातील सीता आणि द्रौपदी या दोघींत विलक्षण फरक आहे. सीता सहनशील होती. तिला स्वतःचा बचाव कधीच करता आला नाही. ती नेहेमी अगतिक असायची. याउलट द्रौपदीचा स्वभाव होता. ती संतापायची. संकटाला तिने प्रत्येक वेळी धैर्याने तोंड दिले. किचकवधाच्या वेळी पांडव अज्ञावासात होते. त्यांना त्यावेळी उघडपणे बोलता-वावरता येत नव्हते.’

            ‘भीमाला किचकाचा संताप येऊनही उघडपणे त्याचा वध करता येत नव्हता. भीम द्रौपदीला अशावेळी धीर देत म्हणायचा, ‘तू फक्त पंधरा दिवस थांब. हा अज्ञातवास संपला की किचकाला मी जिवंत सोडणार नाही, त्याचा वध करेन.’

            ‘ती घटना लवकरच घडून आली. एकदा द्रौपदी अपरात्री भीमाकडेf येऊन म्हणाली, ‘भीमा, तुझे पंधरा दिवस बाजूला राहु देत. इकडे माझे शील जायची वेळ आलीय. तु आता मला वाचव. तूच वाचवशील, बाकीच्या पांडवांत ही ताकद नाही. सारे षंढ आहेत. धर्म फक्त धर्म आणि शब्दांचे खेळ करतोय. अर्जुन तर बहन्नडा होऊन बसलाय. त्यावेळी  द्रौपदीने चौघांविषयी अपशब्द वापरले. त्याचे वर्णन मुळ महाकाव्यात आहे.’

              ‘ते अपशब्द भीमाला ऐकवेनात. तो म्हणाला, ‘अग द्रौपदी, ही निंदा जर चौघांनी ऐकली तर ते लगेच आत्महत्या करतील. त्यापेक्षा मी उद्याच किचकाला यमाकडे पाठवतो’.

               ‘त्यानंतर दोघांनी एक बेत ठरवला. दुसऱ्या दिवशी भीमाला द्रौपदीने गावाबाहेरील नृत्य शाळेत बोलावून घेतले. नंतर तेथील मंचकावर झोपलेल्या गंधर्वरुपी भीमाकरवी किचकाचा वध केला.’

               ‘महाभारतातील अवतार कार्य संपल्यानंतर सारेजण स्वर्गारोहणास निघाले. त्यावेळी धर्म, अर्जुनासह सारेजण पुढे चालत होते. खूप चालून द्रौपदी थकली होती. तीला भोवळ आली. त्या अवस्थेत ती भीमाला हाक मारू लागली. त्यावेळी धर्माने पाठीमागे पाहात  भीमास म्हटले, ‘भीमा, अरे तीला अर्जुनाची आठवण येतेय,’ एवढे बोलून धर्म पुढे चालू लागला !’

                ‘मात्र द्रौपदी भीमाचं सोडून कोणाचंच नाव त्यावेळी घेत नव्हती. भीम तिच्याजवळ आल्यावर द्रौपदीने ‘भीमा,  भीमा’ करीत तेथेच प्राण सोडला.’

                अशा ‘तेजस्विनी’ द्रौपदीचा आगळा वेगळा परिचय करुन श्रोत्यांचे प्रबोधन करणारे डॉ. प. वि. वर्तक यांनी त्यावेळी सांगितलेल्या महाभारतातील घटना आजही मला विस्मयकारक वाटतात……..

 

                                            ::::::::::::::::::::::::::