💐वाचन छंद💐

  १५ ऑगस्ट १९४७ साली आपला भारत देश ब्रिटिश साम्राज्याच्या जोखडातून मुक्त झाला खरा, पण या स्वातंत्र्याला डाग लागला फाळणीचा. पिढ्यानपिढ्या एकत्र राहिलेले भारतीय बांधव विभक्त होण्याची कठीण वेळ आली. त्यातून मोठे उद्रेक घडले. रक्तरंजित दंगली झाल्या. मानवी मने दुभंगली गेली. अत्याचाराच्या भीषण घटना घडल्या. याची सगळ्यात जास्त झळ सोसावी लागली ती स्त्रीया, लहान मुले व वयोवृद्धांना. या दुर्दैवी घटनेमध्ये गरीब, श्रीमंत, अशा साऱ्यांचीच हानी झाली.

                 आज ज्या पुस्तकाची माहिती इथे देणार आहे, त्यात प्रत्यक्ष घटनांवर आधारलेले आत्मकथन आहे. त्यातील दुःखद घटना वाचताना वेदना होतात. मात्र दुःखद परिस्थितीतदेखील खंबीर होऊन आपल्यासह इतर दुःखी बांधव-भगिनींना आधार देऊन पुढे होणाऱ्या कृष्णाताईंबद्दल विलक्षण अभिमान व आदर वाटतो. भीषण आपत्तीत न डगमगता जिद्दीने मार्ग काढत त्या पुढे निघतात.

                 अशा विलक्षण पुस्तकाविषयी आपण अधिक जाणून घेऊया……………..

               

💐काश्मीर १९४७-एक मानव गाथा💐

*लेखिका-लीला पटेल, ग्रंथाली प्रकाशन, मुंबई

*मूळ लेखिका-कमला मेहता यांच्या ‘ काश्मिरपर हमलो ’ या पुस्तकाचा मराठी अनुवाद.

                 या पुस्तकाच्या आरंभी अनुवादक लेखकाने लिहिलेली ‘पार्श्वभूमी’  वाचली की आपल्याला त्या काळाची आणि घटनांची पुरेशी कल्पना येईल. म्हणून ती त्याच स्वरूपात मी येथे देत आहे :---

                 “ भारतीय उपखंडाची फाळणी करण्याचा निर्णय जून १९४७ मध्ये झाला. त्यामुळे भारत व पाकिस्तान ही दोन राष्ट्रे तयार झाली. त्यावेळी असेही ठरविण्यात आले की, भारतात जी वेगवेगळी संस्थाने होती त्यांनी आपापल्या पसंतीप्रमाणे भारतात किंवा पाकिस्तानात विलीन व्हावे. त्या त्या संस्थानाचे भौगोलिक स्थान आणि प्रजेच्या इच्छा यांच्याबाबत बहूसंख्य संस्थानिकांनी भारतात विलीन होण्याची तयारी दर्शवली. सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी विलीनीकरणाची कारवाई सफाईने केली. प्रत्यक्ष फाळणी ऑगस्ट १९४७ मध्ये झाली. तोपर्यंत बहुसंख्य संस्थानांनी आपला निर्णय केला होता. जुनागढ, हैदराबाद आणि जम्मू व काश्मीर यांना मात्र तसे ठरविण्यात अडचणी येत होत्या, कारण जुनागढ व हैदराबादमधील प्रजा बहुसंख्येने हिंदू होती. परंतु सत्ताधीश मुस्लिम ! सत्ताधीशांना भारतात सामील होण्याची इच्छा नव्हती. जम्मू व काश्मीरची मात्र उलटी स्थिती होती. तेथील राजघराणे हिंदू होते आणि बहुसंख्य प्रजा मुसलमान होती. शिवाय, हे राज्य पाकिस्तानच्या सीमेलगत होते.

                   जम्मू आणि काश्मीरचे एकूण क्षेत्र ८४,००० चौरस मैल. काश्मीर, जम्मू आणि सीमा प्रांत असे त्याचे तीन भाग.

                   महाराजा हरीसिंग हे काश्मीरचे धर्मनिष्ठ त्यावेळचे राजे. त्यांचे कारभारी देखील मुख्यतः हिंदू होते. लोकशाही वादी सर्वसमभाव मानणारा होता. भारत वा मुस्लिम पाकिस्तान यांपैकी कोणत्या नवनिर्मित राष्ट्रात सामील व्हायचे हा त्यांच्यापुढे प्रश्न होता. त्याबाबत निर्णय करण्यास हरीसिंगाना वेळ लागत होता. दुसरीकडे शेवटचे ब्रिटिश व्हाइसरॉय आणि भारताचे नियोजित राज्यपाल लॉर्ड लुई माउंटबॅटन यांनी हरीसिंगांकडे, कोणत्या तरी राष्ट्रात सामील व्हावे असा सतत आग्रह धरला होता. पण हरीसिंगांनी सुरुवातीला काही निर्णय केला नाही. उलट, तो ते पुढे ढकलत राहिले. भारतही त्यांना विचार करण्यास वेळ देत राहिला.

                    फाळणी नंतर लडाखमधील गिलगीट आणि स्कारडू या प्रदेशांमध्ये काही पाकिस्तानधार्जिण्या काश्मिरी सत्तेविरुद्ध बंड पुकारले. त्यांना पाकिस्तानची फूस होती. हे जिल्हे श्रीनगरपासून बरेच दूर आणि या दोन्ही जिल्ह्यांत मुस्लिम लोकसंख्या जास्त होती. पाकिस्तानच्या प्रेरणेने ऑक्टोबर १९४७ पर्यंत पाकिस्तान सीमेलगतच्या काश्मिरी जिल्ह्यात सर्वत्र बंडाची लाट पसरली; आणि त्यांनी ‘ आझाद काश्मीर ‘ ची स्थापना केली ! त्यांची मुख्य कचेरी मुझफराबाद येथे होती. पुंछ आणि मिरपूर जिल्ह्यांतील निवृत्त सैनिकांची फौज त्यासाठी स्थापन केली गेली. काश्मीर मधून पळून गेलेले मुस्लिम निर्वासितही या फौजेत सामील झाले. त्यांना नंतर लगेच पाकिस्तानकडून शस्त्रे व अन्य रसद यांचा पुरवठा होऊ लागला.

                     याच  बेताला पाकिस्तानच्या वायव्य सरहद्द प्रांतातील हजारो टोळीवाले काश्मीर मध्ये घुसले. त्यांनी श्रीनगरच्या दिशेने कूच केले. रस्त्यात झेलम खोऱ्यातून जाताना त्यांनी ठिकठिकाणी लुटालूट, जाळपोळ व हत्याकांड आरंभले. टोळीवाले राजधानी श्रीनगरपर्यंत पोचतायत असे वाटले, तेव्हा हरीसिंग जागे झाले आणि भारतात सामील होण्याचा त्यांनी २६ ऑक्टोबर १९४७ रोजी निर्णय केला !  त्यावेळी ते म्हणाले की, ‘ नाहीतर मला माझ्या प्रजेला या लुटारूंच्या स्वाधीन करावी लागेल. ‘  हे शहाणपण येण्यास त्यांना फार वेळ लागला.

                     त्यांच्या विलीनीकरणास मान्यता देताना गव्हर्नर जनरल माउंटबॅटन म्हणाले की काश्मीरमधील घुसखोरांना हाकलून लावणं आणि तेथे कायदा व सुव्यवस्था स्थापन करणं ही माझी पहिली जबाबदारी आहे.

                     पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी या गोष्टीस मान्यता देताच भारतीय सैन्य काश्मीरमध्ये गेलं आणि त्यानं घुसखोरांना शह दिला. अर्थात पाकिस्तानची लुपाछुपीची लढाई नंतर बराच काळ चालू राहिली.

                     पाकिस्तानने काश्मीरच्या भारतातील विलीनीकरणास अर्थातच मान्यता दिली नाही. आधी त्यांनी घुसखोरांना छुपे प्रोत्साहन दिले होते. मे १९४८ मध्ये पाकिस्तानच्या फौजा अधिकृतपणे आझाद काश्मीरमध्ये घुसल्या व त्यांनी भारतीय प्रदेश बळकावला.

                     संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या पुढाकाराने १ जानेवारी १९४९ रोजी जम्मू व काश्मीरमध्ये युद्धबंदी करार झाला. 

                    या पुस्तकातील कथा घडते ती या धामधुमीच्या काळात. मेहता हे काश्मीर सरकारचे अधिकारी म्हणून मुझफराबादला होते. तेथेच ते मारले गेले. तो काळ अशांततेचा व हिंसाचाराचा आहे. घुसखोरांनी व्यापलेल्या प्रदेशात नियंत्रण कोणाचेच नाही. तरी एकीकडे राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय पातळीवर एकमेकांच्या प्रदेशात अडकलेल्या लोकांची अदलाबदल, निर्वासितांचे पुनर्वसन असे कार्यक्रम चालू आहेत.

                     मेहतांच्या पत्नी कमलाबेन, सहा मुले ही सुरक्षिततेसाठी भारताकडे धाव घेतात. त्यांनी केलेला प्रवास हा या पुस्तकाचा विषय आहे. श्रीमती मेहता यांनी ते आत्मकथनात्मक पद्धतीने लिहिले आहे. “

                     ही पार्श्वभूमी वाचून आपण पुस्तक वाचायला सुरुवात करतो आणि त्या काळात जातो. सारे बरेवाईट प्रसंग आपल्या मन:पटलावर दिसू लागतात. आपली अब्रू वाचविण्यासाठी हतबल झालेल्या स्त्रिया प्रसंगी काय करू शकतात, कोणते धाडस करू शकतात, हे उमगते. पाशवी माणसाला आपल्या ‘ खऱ्या धर्माचा ‘ मोहापायी कसा विसर पडतो, याचे अंगावर काटा आणणारे वर्णन करणाऱ्या घटनाही या पुस्तकात लिहिल्या आहेत. आपत्तीमध्ये माणुसकी दाखवीत, संकट अंगावर घेत मदतीचा हात देणारी देव माणसे दोन्ही धर्मामध्ये आहेत, हे दिलासा देणारे प्रसंग वाचून आपली निराशा काहीशी कमी होते.

                    या पुस्तकात जम्मू काश्मीरचे राजे हरीसिंग, तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू, लॉर्ड माउंटबॅटन, सरदार वल्लभभाई पटेल आणि वरिष्ठ प्रशासक, यांचेविषयीसुद्दा विस्ताराने वाचायला मिळते. प्रत्यक्ष घटनास्थळे व त्यावेळची भौगोलिक रचना ज्ञात व्हावी म्हणून एक नकाशाही या पुस्तकात दिलेला आहे.

                   सीमा प्रदेशात पिढ्यानपिढ्या राहणारी दोन्ही धर्मातली माणसं एकोप्याने राहात असताना केवळ देशाची हद्द निश्चित झाल्यावर अस्वस्थ होतात, कारण त्यांचे फक्त कुटुंबच विस्कळीत होत नाही, तर आजवर धर्म-जात यांच्या पलीकडे असलेले, पूर्वापार चालत आलेले अतूट संबंध विस्कटले जातात.

                   याविषयी बरेच लिहीण्यासारखे आहे. पण दुर्दैवाने, आजही आपल्या देशात काही आंतरराष्ट्रीय सीमा आणि राज्य सीमाक्षेत्रातील वाद पूर्णपणे सुटलेले नाहीत. त्यामुळे अतोनात नुकसान होत आहे ते आपल्या सीमाभागातील बांधवांचे. संबंधित धुरंदरांनी या साऱ्याचा जरूर विचार करायला हवा आणि ही समस्या प्राधान्याने सोडवायला हवी जेणेकरून सीमाक्षेत्रात कायमस्वरूपी शांतता नांदेल.

                   ग्रंथाली प्रकाशनाचे हे अनुवादित पुस्तक प्रत्येक देशप्रेमी व संवेदनशील वाचकाने अवश्य वाचायला हवे.

                                                                 ---------------------