💐💐धार्मिक पण मार्मिक💐💐

       

            पंढरपूरच्या आषाढवारीला आपण एकदा तरी जाऊ, वारीत सामील होऊन सारा अनुभव घेऊ असे मनोरथ दरवर्षी ठरविणारा मी ! काही ना काही कारणे दरवेळी निघतात आणि माझे हे मनोरथ धुळीस मिळते.

                 आषाढात सकाळी घरी देवपूजा करताना देव्हाऱ्यात विराजमान झालेली विठ्ठल-रखुमाईची बालमूर्ती माझ्याकडे रोज मिश्किलपणे हसत असते !

                 एकादशीच्या दिवशी माझे मन पंढरीच्या वारीत फिरत-भटकत असते ! कधी ते देहूत असते, तर कधी आळंदीत असते ! कानी अभंग ऐकू येत असतात. विठूनामाचा आणि माऊलीचाही गजर  मनी ऐकू येतो ! अशा वेळी माझ्या संग्रही असणारे माऊलीचे किर्तन ऐकताना अंतर्मन पंढरीत रमते. वारीविषयी वाचन करतानाही मी तल्लीन होतो.

               माझ्या संग्रहात एक छान ‘वारी विशेष’ अंक आहे. त्यामधील एका लेखाचा संक्षिप्त अंश आषाढवारी निमित्ताने येथे देत आहे. तो वाचताना तुमची पावलेदेखील पंढरीच्या वारीत सामील होतील.

|| दुजा नको भाव होऊं देऊं ||

              ………..विठ्ठल ही संकल्पना देवांच्या व्याख्येत मोडत नाही. तो लेकुरवाळा असल्याने त्याच्या अंगाखांद्यावर वारकरी बसलेले छायाचित्र आपण बघितलेले असते. त्याचे कॅलेंडर कुठेही का असेना, ते देखणे भासते. त्याची प्रसन्नता चेहेऱ्यावरून ओसंडून वाहत असते. त्याचा काळा रंगदेखील शुभ्र फुलांसारखा टवटवीत भासतो. त्याची रंगसंगती कुणाला त्याज्य ठरवाविशी वाटत नाही. पांडुरंगकांतीला अकारण घासून गोरे करण्याचा खटाटोप कलावंतांनी केल्याचेही स्मरणात नाही. एखादया चित्रात त्याला अधिक आकर्षक दाखवायचे असेल तरी त्या रुपड्यात अधिकाधिक कभिन्नता दाखवण्याकडे, चेहेऱ्यात गडदपणा साकारण्याकडेच कल दिसून येतो. ते अगणित लावण्य डोळ्यात साठवून घेण्यासाठी अठरापगड समाजातील लोक धडपडत असतात. विठ्ठलाच्या मार्गाला भक्तीचा लोकरंग लगडला आहे…………

लोकश्रद्देचा महिमा

          वारीची परंपरा माऊलींच्या पूर्वीपासून चालत आली आहे. १२६० पूर्वीही पंढरपूरची ख्याती आणि भक्त पुंडलिकाच्या आख्यायिकेला जनमानसात स्थान होते. वारीचे अस्तित्व तेव्हापासून होते असे मानले तर ज्ञानदेवांच्या काळापासून वारीची लोकश्रद्दा अधिक प्रमाणात तळागाळात झिरपली असे समजावे लागेल. पालखी सोहोळ्याची परंपरा मात्र जगद्गुरू तुकोबारायांचे पुत्र नारायण महाराज देहूकर यांनी तुकोबांच्या निर्वाणानंतर ३६ वर्षानी म्हणजेच १६८५ मध्ये सुरू केली ; असे संदर्भ सापडतात. वारीतील ज्ञानबा तुकारामाच्या गजराचे श्रेयही त्यांचेच. गुरू हैबतबाबांनी वारीत खरी शिस्त आणली. आळंदीतील विरक्त सेवा मार्गाला  लागण्यापूर्वी, श्रीमंत शिंदे सरकारांकडे ते सरदार होते. त्यांच्या संकल्पनेतून वारीत तेव्हा रुजलेली शिस्त आजतागायत कायम आहे.१८३१ पासून भजनपद्धती तसेच दिंडीक्रमाची नियमितता कोणतीही आढकाठी न येता सुरू आहे. एवढ्या दीर्घकाळ भक्तीमहिमेचे  दृश्य स्वरूप तेवत ठेवण्यामागे विठ्ठलभक्ती सोबतच वारीतील सहपथिकांविषयीच्या विश्वासाचा वाटा मोठा असल्याची वास्तविकता लक्षात येते. या सर्व उपक्रमात नियमांच्या सक्तीपेक्षाही स्वेच्छानिर्णयाचे स्थान महत्वाचे आहे. त्यात आसक्तीला नव्हे तर परस्पर सहकार्याला आदराचे स्थान आहे. एकादशी दुप्पट खाशी अशी विनोदी म्हण  नंतरच्या काळात प्रचलित झाली असली तरी विठ्ठलभक्तांमध्ये उपासतापासांचे फार महात्म्य नाही.  गोपालकाला प्रसाद म्हणून मिळाला की, सुटला उपवास अशी त्यांची धारणा असते. हा कालादेखील श्रद्देच्या सामूहिक संकल्पनेतील महत्वाचे प्रतिक आहे. तो केवळ एका घरून आलेला नसतो. सर्व भक्तांनी आपापल्या  शिदोरीतुन एकत्र केलेले पोहे, लाह्या, आणि  दहीलोणच्याची सरमिसळ केली ; की झाला काला. वारीतील आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे मीपणाचा अंत. एरव्ही दंभाची, अहंकाराची अनुभूती समाजात वावरताना सतत येते. वारकऱ्यांनी एकदा तुळशीची माळ घातली की, फक्त व्यसनाधीनता नव्हे तर मीपणाही सोडायचा असे संकेत आहेत. त्यामुळेच वारकऱ्यामध्ये परस्परांच्या पाया पडण्याची प्रथा आहे. ’खेळ मांडीयेला वाळवंटी घाई, नाचती वैष्णव भाई रे, क्रोध अभिमान गेला पावटणी, एक एका लागतील पायी रे’ ही तुकोबांची रचना त्याच आत्मीयतेतुन आली आहे. नामदेवांच्या ओवीत तर चक्क ‘पायीं संतांच्या लागत, पाचारितो पंढरीनाथ’ अशी ओळ येते. ‘ कानडाऊ विठ्ठलू’ अशी आळवणी केली जाणारा विठ्ठल मूळ कर्नाटकी असला तरी नव्या काळानेदेखील त्याला प्रांतभेदांचा स्पर्श होऊ दिलेला नाही.

                     संतचळवळ सर्व समावेशक होती. त्या काळात वर्ण व्यवस्था घट्ट असतानाही, वारकरी संप्रदायातील परस्परांविषयीची ऐक्य भावना किती प्रबळ होती याची कल्पना येते. ज्ञानेश्वर, नामदेव, चोखामेळा, सोयराबाई, बंकामेळा, कर्ममेळा, जनाबाई, कान्होपात्रा, गोरा कुंभार, शेख महंमद, सावता माळी, सेनान्हावी, नरहरी सोनार, एकनाथ, तुकाराम, यासारख्या संतांकडून वर्ण व्यवस्था नाकारून ; सामान्यांचा भक्तीरथ समृद्ध करण्याचे काम विठ्ठलनादाने करवून घेतले. मुख्य म्हणजे डोईवर तुळस घेवून वारीला निघालेल्या पथिकांना स्त्री--पुरुष भेदाभेदही अमान्य होता. ‘ डोईचा पदर आला खांद्यावरी, भरल्या घरी जाईन मी ‘ हे जनाबाईंचे मनोगत होते.’ अवघा रंग एकची झाला, रंगी रंगला श्रीरंग ‘, असा धावा होता सोयराबाईंचा. स्त्री स्वातंत्र्य ही संकल्पना अस्तित्वात नसल्याच्या काळातील, या संतांच्या रचना लक्षात घेतल्या तर भक्तीपंथ किती भेदांच्या पल्याड पोहोचला होता हे लक्षात येते. प्रतिष्ठित व्यवसाय नसलेल्या कान्होपात्रेलाही याच भक्ती मार्गाने उच्च स्थान दिले. तथाकथित प्रतिष्ठेच्या पार जाऊन, सर्वांना एका कवेत घेण्याची किमया वारीने घडवून आणली. याच संतवचनांचा जयघोष अजूनही प्रतिवर्षीच्या वारीत उच्चारवाने केला जातो. समकालिक आणि पूर्वसूरींच्या आदराची संतपरंपरा  अबाधित ठेवण्याच्या कार्यात वारीचे योगदान अनन्यसाधारण आहे. वारीची सुरुवात झाली तो काळ गावोगाव पसरलेल्या जाखाई, जोखाई, मेसाबाई यासारख्या दैवतांना शरण जाण्याचा  होता. अशी सर्व दैवते नाकारून सावळ्या, साजिऱ्या सहजभक्तीचा पर्याय उभा करण्याचे काम विठ्ठल वारीने केले.

 

सहअस्तित्वाची जाणीव

                   पंढरीच्या वारीला हिंसाचार मान्य नाही. सर्व दैवते शस्त्रसज्ज असताना विठ्ठलमूर्तीसोबत साधी काठीही नाही. अशा निः शस्त्र, अहिंसक दैवताच्या चरणी लीन होण्याची आणि तोच पंथ आयुष्यात अंगीकारण्याची प्रेरणा वारीने जिवंत ठेवली आहे. वारी हा फक्त भक्तीचा मार्ग आहे असेही नाही. तो कष्टकरी समाजाच्या खेळण्याचा, मनोरंजनाचाही मार्ग आहे. वारीच्या रिंगणातील तादात्म्यता, दिंडीतील भावविभोरता, भजनांमधील एकतानता या सर्व ब्रम्हानंदी टाळी लागण्याच्या अवस्था आहेत. जगातील करुणेचा जागर वारीच्या प्रवचनांमधून होतो. मैलोनगणती वारीत चालण्याचे बळ समस्त भूतसृष्टीची चेतना आणि वेदना अंतरंगात एकवटल्यानंतर, वारकऱ्यांच्या अंगी एकवटते. सांसारिक शीण घालविण्यासाठी कष्टकरी समाज पायी चालत पंढरी गाठतो.’ झुरोनी पांजरा होऊं पाहें आतां ‘ अशी अनावर आस घेऊन चंद्रभागेकाठी आलेला वारकरी अनन्य भावाने विठ्ठलाच्या पायावर डोके ठेवतो. त्या दिव्य तेजामुळे सर्व चिंता दूर होतील असा भाव त्या पथिकांमध्ये असतो. भक्तिरसात चिंब झालेला वारकरी ‘ तुझे पायी सुख सर्व आहे ‘ या अवस्थेत गेल्यावरही साक्षात विठ्ठल दर्शनाच्या वेळी  मात्र बावरून जातो. ‘पाया पडू गेले तव पाऊलची न दिसे’ , अशी त्याची स्थिती होते. या मनोवस्थांची आणि एकूणच वारीची मानसिकता खोलवर जाऊन समजून घेण्याची गरज आहे. इरावती कर्वे म्हणजे बुद्दीप्रामाण्यवादी, निरीश्वरवादी विदुषी. त्यांनी आपल्या अभ्यास असोशीतुन गुजरातचे वाळवंट तुडवले. डोंगरकपारींची वनभूमीही पालथी घातली. जनतेच्या मानसिक आंदोलनाचा अभ्यास करण्यासाठी, या महत्तम उंचीच्या लेखिकेला पांडित्याची झूल सोडून; पंढरीच्या वारीत रंगून जावेसे वाटले. मानववंश आणि समाजशास्त्राच्या आकलनातूनच त्यांचा बहिष्कृत, विजनवासी समाजाशी स्नेह जुळला, असे मत पु. ल. देशपांडे यांनी ‘गुण गाईन आवडी’ मध्ये नोंदवले आहे. विठ्ठल हे इरावती बाईंचे व्यसन होतेच, पण पंढरीचा विठू त्यांचा बॉयफ्रेन्ड होता, असे पुलं म्हणतात तेव्हा तुलनेने अशिक्षित समाजासोबत वारीत इरावतीबाई का नाचायच्या याची कल्पना आल्याखेरीज राहत नाही. आजच्या विज्ञानवादी युगातही पाच-सातशे उच्च शिक्षित युवक-युवती आयटी दिंडी काढतात. मागील काही वर्षांपासून विठोबा रखुमाईचा गजर करीत वारीत सहभागी होतात. जगण्याचे अध्यात्म जाणून घेण्याचा हा प्रयत्न असल्याचे मत अनुराधा ढेरे, श्रीहरी गादेवार, अभिजित फाळकेंसारख्या अभियंत्यांची पिढी व्यक्त करते तेव्हा त्यांच्या वारकरी सेवेचे कौतुक वाटते.

 

जातीअंताच्या दिशेने

                         खेळाडूला पुरस्कार मिळताच गुगलवर जात शोधण्याच्या काळात आपण पोहोचलो आहोत. वारीने मात्र जातिअंताच्या दिशेने भक्कम पाऊल टाकले असल्याचे लक्षात येते. भेदाभेदाला पूर्वापार स्थान नसलेली वारी, आधुनिक भारतातील जातविरहित समाजाचे प्रातिनिधीक रूप आहे. केवळ ओव्या वाचून हे सामाजिक अभिसरण साधले जाईल असे नाही. कर्मकांडात न अडकता मानवतेतच खरे हित दडले असल्याचे संकेत वारीने दिले आहेत. ती माणुसकी शोधणारे नेत्र समाजात विकसित करायला हवेत. प्रत्येक मोरपिसावर डोळे असले तरी, मोराच्या दोन डोळ्यांच्या दृष्टीने नेमके दृश्य बघितले नाही तर त्याला अर्थ नसतो ; असे एक वचन भगवद्गीतेत आले आहे. त्याचा रसाळ अर्थ ज्ञानदेवांनी ज्ञानेश्वरीत समजावून सांगितला आहे. अगदी त्याच पद्धतीने वारीच्या मनोभूमिकांकडे सांगोपांगी वा ऐकीव माहितीवरून नव्हे तर पुरेशा डोळसपणे बघण्याची गरज आहे. वारीमहात्म्याची निव्वळ उजळणी करण्यापेक्षा प्रत्यक्ष जीवनात वारीतील सार्थकता अंगीकारणे आवश्यक आहे. ‘पावलें पावलें तुझें आम्हां सर्व, दुजा नको भाव होऊं देऊं’ हा जगद्गुरू तुकोबारायांनी विठ्ठलासाठी लिहिलेला अभंग समाजाने परोपकाराच्या भावनेतुन आचरणात आणला तर भेदाभेदरहित समाज अस्तित्वात येऊ शकेल. सहअस्तित्वाची ती जाणीव निर्माण करण्याचे कार्य पंढरीच्या वारीमार्फत सातत्याने होते आहे. साक्षात पंढरपूरच्या गाभाऱ्यात कधीही न जाता, गाडगे महाराजांनी वारीतील नेमकी हीच सामुहिक भक्ती समाजसुधारणेकडे प्रवाहित केली.         

           सावळ्यासाठी बावळे झालेल्यांच्या देहीचा निर्मळ झळाळ, आम्हा बापुड्यांना टिपता आला तर सोन्याहुन पिवळे. अन्यथा वारकऱ्यांची  निरवैर  मानसिकता अभ्यासण्याचे परिश्रमदेखील वारीची अनुभूती नक्कीच देऊन जाईल. त्यासाठी जमेल तसा पंढरीच्या वारकऱ्यांशी संवाद साधायला हवा. एरवी शेगावच्या सेवेकऱ्यांचा निकोप, स्वच्छ वावरसुद्दा सूक्ष्म अवलोकनाचा वेगळा विषय आहे. या सर्व खटाटोपांत ‘देवळीचा देव मेला, अंतरीचा जागवा हो’ हे तुकोबांचे मानवीय श्रद्धा अभंग राखणारे वचन विसरू नये. ‘दुजा नको भाव होऊं देऊं’ या सामाजिक तन्मयतेत वारीच्या येरझारीचे कालसापेक्ष यशापयश दडले असेल, हे म्हणायचे ते तेवढया साठीच.

 

                   *लोकराज्य मासिकाच्या ‘वारी विशेष’ अंकातील या लेखाचे लेखक-श्रीधर अपराजित हे महाराष्ट्र टाइम्सच्या नागपूर आवृत्तीचे संपादक आहेत.

                

                                                           :::::::::::::::::::::::::