💐💐आठवणीतील व्याख्याने💐💐

              “थोडे अविचारी व्हा !” हे सुप्रसिद्ध साहित्यिक स्वर्गीय-अनंत काणेकर यांचे वाक्य. मी लहानपणी एका पुस्तकात ते वाचलेले आहे. अजूनही ते वाक्य माझ्या चांगले लक्षात आहे.

               मात्र  ‘अविचारी’  शब्दाची त्यांची व्याख्या थोडी वेगळी आहे बरं. ‘अविचारी’ म्हणजे डोके अगदी रिकामे ठेवणारा कोरा  माणूस !  या ‘अ’विचारात  कुठलेही विचार समाविष्ट नाहीत. अगदी फुल्ली ब्लँक ! त्यामुळे काणेकरांचे वाक्य माझ्या मनाला भावते.

               कधीकधी आपण एखादया गोष्टीवर जास्त विचार करीत राहातो आणि स्वतःला अस्वस्थ करून सोडतो. अशाने वेड लागते माणसाला !

              असे सारे असताना एका व्याख्यानमालेत “ विचार कसा करावा ?” या विषयावर विद्याधर  घैसास  या मान्यवर वक्त्यांचे भाषण होणार असल्याची माहिती मला मिळाली. माझी उत्कंठा जागी झाली आणि मी  आवर्जून त्यांचे “विचार व्याख्यान” ऐकायला गेलो.

              ते विचार या ठिकाणी मी तुम्हास ऐकवीत आहे……….

💐विचार कसा करावा ?💐

व्याख्याते: विद्याधर घैसास(ठाणे)-

                मानस शास्त्र, अध्यात्म, तत्वज्ञान, धर्म, आणि भविष्य अशा विविध विषयांची जाण असणारी ही व्यासंगी व्यक्ती होती. खरे तर  त्यांच्या व्याख्यानाचा हा विषय तास-दीड तासात संपणारा नव्हता. त्यावर खूप वेळ बोलण्यासारखे आहे. शिवाय हा विषय गंभीर असल्याने तो लगेच डोक्यात शिरत नाही, ताण येतो व वाढतो. निदान माझे तरी तसे होते.

                परंतु सुविध्य व्याख्याते विद्याधर घैसास यांनी आपल्या साध्या-सोप्या बोलण्यातून या विषयाची उलगड करीत आणि नेहेमीची उदाहरणे देऊन त्यांचे विचार-व्याख्यान श्रोत्यांना ऐकविले.

               “ ‘विचार’  या शब्दाची त्यांनी सांगितलेली व्याख्या अशी आहे:--“ वि+चर=विचार, म्हणजे मानवी मनातील स्पंदने. ती--सुविचार, अविचार, कुविचार किंवा  निर्विचार या स्वरूपात असतात. मात्र त्यांचे आचरण करताना माणसाने काही  ‘मर्यादा’ पाळायला हवी “.      

               “ आपल्याला पाच इंद्रिये असतात. त्यातल्या पाचांबद्दल नाही बोलत. आता आजच्या विचाराच्या विषयावरचे संदर्भात- काहींचीच चर्चा करूया. ईश्वराने आपल्याला हे दोन डोळे दिलेत. ते का ? पहायचे ते सर्व काही पहायचे. परंतु दोन्हीकडचे पाहायचे. यात चांगले वाईटही आलेय.  म्हणजे आपण या दोन्ही डोळ्यांचा भरपूर वापर करायला हवा. आपल्याला नाक एक आहे. पण नाकपुड्या आहेत दोन. त्या कशाला ? तर, आपण ‘जो‘ श्वास घेतो आणि ‘जो’ सोडतो त्यासाठी. देवाने आपल्याला कान दोन दिलेत. नाक एक. डोळे दोन. म्हणजे बघा. येथे व्यावहारिक दृष्ट्या पाहिलेत तर लक्षात येईल, की काही इंद्रिये दोन तर काही एकच आहेत ! जीभ एकच असते. अर्थात आपण तीचा चौपट वापर करतो ! कान दोन मिळालेत ते दोन्हीकडचे ऐकायला. कमीत कमी बोलायचे म्हणून एक जीभ असते “.

                   इथे मौनाचा विषय निघाला. घैसास त्यावर म्हणतात-“ अध्यात्मात सांगीतलेय, की वर्षातून एकदा तरी मौन पाळा. कारण मौनाचा संबंध विचारांशी आहे. मनातल्या आत्मचिंतनाशी आहे “.

                   सभोवतालच्या जाणीवांसंदर्भात त्यांनी छान उदाहरण दिले. “ प्रसिद्द हिंदी चित्रपट लेखक-पटकथाकार के.ए. अब्बास यांनी लिहीलेल्या आत्मचरित्रात(I AM NOT AN ILAND) एक वाक्य आहे- ‘या विश्वात जेव्हा जेव्हा एखाद्याचा मृत्यू होतो, तेव्हा मीच काही अंशी मरतो ‘ ही विश्वरूपाची जाणीव आपण ठेवली, की त्यात सर्व आले. म्हणजेच, आपल्याला इतरांच्या दुःखात सहभागी व्हायला हवे. ते दुःख आपल्याला रुतायला हवेय “.

                  एका श्रोत्याने व्याख्यात्यांना  मध्येच प्रश्न विचारला की, “ माणसाच्या मनात नको असलेले विचार केव्हाही व कुठेही  येतात. रिकामपणी देखील एखादा विचार हैराण करतो, त्याचा अर्थ काय ? आणि मनाला एखादा विचार पटत नसताना तो मनातून जात का नाही ? हे आपोआप घडते का ?”. 

                 घैसास यावर म्हणाले- “ दोन विचार जेव्हा मनात येतात, त्यावेळी नेमके काय करावे यावर चांगला उपाय असा आहे की,  समजा आपण एखाद्या ठिकाणी जाणार असू, ट्रेनने जायचे की बसने ? याबाबत आपल्या डोक्यात दोन विचार चालू होतात. म्हणजे थोडासा गोंधळ उडतो. आपले पक्के काही ठरत नसते. अशावेळी एकीकडे आपल्या शारीरिक क्षमतेचा आपण विचार करतो, पण मन निश्चित नसते. अशा स्थितीत आपण एक विचार सोडून द्यावा. एक पक्का करावा व त्याप्रमाणे कृती करावी. याचा मुख्य फायदा म्हणजे ‘ एक  विचार ‘ पक्का होतो.  कृतीही चांगली होते “.

               त्यांनी एक अनुभव सांगितला. एका परिचिताचे उदाहरण दिले-तो एकदा जाणार होता अमुक एका ट्रेनने, मात्र  अचानकपणे त्याने ट्रेनने जाणे रद्द केले. नंतर त्याला कळले की त्याच ट्रेनला अपघात झाला, की ज्या ट्रेनने तो जाणार होता पण गेला नाही ! त्यामुळे त्याचा बहुमोल जीव वाचला.

              “ माणसाने माहिती गोळा करणे फार महत्त्वाचे आहे. कोठलीही माहिती आपल्या जवळ असणे आणि आपण करतो तो विचार या दोन्हीचा दाट संबंध असतो. कोणत्याही गोष्टीचा विचार करताना आधी ती गोष्ट आपण स्वतः पाहाणे आणि खात्रीपूर्वक अनुभवणे व्हायला हवे. म्हणजेच एखादया गोष्टीची नीट माहिती असल्याशिवाय विचार करणे ही अयोग्य कृती आहे “.

              “ ही एक स्टेज असते. कॉम्प्युटर कसा सुरुवातीस डाटा एन्ट्री करतो, तशी आपण माहिती गोळा करावी. ‘ ग्रुपिंग ‘ करावे. पण ते आपल्या मेंदूत असले पाहिजे आधी. मग पुढचे विचार करावेत “.         

        ते म्हणाले-“ माणसाची श्रद्धा फार महत्वाची असते. श्रद्देसारखी चांगली गोष्ट नाही. तुम्ही जेव्हा श्रद्देने एकदा विचार करू लागाल, तेव्हा ते चांगलेच होईल. अर्थात श्रद्दा ही नेहेमी चांगल्या विचारांची हवी. वाईट गोष्टींची नको. श्रद्दे शिवाय काहीच शक्य होत नाही. ही श्रद्धा असणे म्हणजे फक्त देवावरच श्रद्धा नव्हे तर काम-संकल्प, लिखाण, फिरणे, इ. वर देखील आपली  श्रद्दा असावी.  देवाबाबत म्हणायचे, तर आपण अती भोळे असू नये, अन फार नास्तिकही असू नये.

                आपल्या श्रद्देचा  देव नाही कसा ? तो आहेच आहे. फक्त तो दिसत नाही. मात्र शास्त्र म्हणते, मला जे ‘दिसते’ ते ‘आहे’. जे ‘अमूर्त’ आहे  ते  ‘नाहीच’ मुळी. शास्त्राच्या दृष्टीने ते ठीक आहे. पण शास्त्राने संपूर्णपणे अमूर्त गोष्टी नाहीत, असे  अजून तरी सिद्द केलेले नाही.  

               या व्याख्यानाचा समारोप करताना व्याख्यात्यांनी सांगितले की, “ “विचार” या विषयावर बोलण्यासाठी एक दोन तास अपुरे आहेत, त्यामुळे आपण नंतर कधी संधी मिळाल्यावर यावर जास्त विस्ताराने व सखोलपणे बोलूया “.

             “ शेवटी मला एवढेच सांगायचे आहे की, आपल्या विचारांत शहाणपण हवे. हे शहाणपण म्हणजे आपले खरे कर्तव्य काय आहे  हे समजणे आणि ते कर्तव्य निष्काम बुद्धीने करीत राहाणे म्हणजे सद्गुण “.

                हे ‘विचार व्याख्यान’  मला जेवढे समजले-उमगले, तेवढे मी येथे मांडलेले आहे. त्यातले योग्य विचार कोणते ते तुम्ही ठरवा.

                                                               :::::::::::::::::::::::::::::