💐वाचन छंद💐

💐वाचन छंद💐

                   माझे वाचनवेड फक्त पुस्तकांपुरतेच नाही, तर दररोजच्या घडामोडी समोर आणणारी मराठी दैनिक वृत्तपत्रेही मला जवळची वाटतात. ती वाचून मी दक्ष होत असतो. ही वृत्तपत्रे मला अवतीभवतीच्या आणि जगभरातील वस्तुस्थिती सांगून मला अध्ययावत करण्याचे प्रयत्न करीत असतात. त्यातले संपादकीय अग्रलेख तर मला समाजकारण, अर्थकारण आणि राजकारणाचे धडे(चांगले धडे) दररोज देत राहातात.

        अर्थात, या वर्तमानपत्रांच्या अवलोकनातुन  मी काय घ्यायचे ?, काय टाकायचे, ?  आणि घेतले तर  फक्त ज्ञानासाठी की संग्रहासाठी घ्यायचे ?, की जागे होऊन कृतीशील व्हायचे ? हे माझे मलाच ठरवायचे आहे.

                  प्रत्येक साक्षर आणि वाचनप्रेमी माणसाचा संबंध नेहेमी दैनिक वृत्तपत्राशी येतो, त्या सर्वां समवेत आता हा सुसंवाद……………………

  💐वृत्तपत्र मित्र आहे, पण…………….

                    महाराष्ट्रात प्रसिद्द असे प्रचंड खप असलेले एक दैनिक आहे. सुसंस्कृत आणि संयमी भाषा, माहितीची खात्री झाल्यानंतर वृतांस प्रसिद्दी द्यायची, त्यामुळे प्रसिद्दीस उशीर झाला तरी हरकत नाही,  हे या वृत्तपत्राचे वैशिष्ट्य.  वारांप्रमाणे वेगवेगळी ‘सदरे’. वाट पहायला लावणारी रविवार आवृत्ती. अभ्यासु व्यक्ती-साहित्यिकांनी लिहीलेले संग्राह्य लेख. साहित्य विश्व या वृत्तपत्रास विशेष जवळचे, त्यामुळे पुस्तक परिचय/परिक्षण, शैक्षणिक, क्रीडा,  काव्य-शायरी, चित्र-नाट्य-लोककलांविषयीचे लिखाण, अर्थ-राज-समाजकारणातील प्रसंगानुरुप लेख,….असे खूप काही वाचनीय साहित्य यात असते.   मी आणि माझे कुटुंबीय पूर्वीपासून हे वृत्तपत्र वाचत आलो आहोत.

                      मात्र या चांगल्या वृत्तपत्रात आता,  ‘ वृत्ता ‘ पेक्षा जास्त महत्व इतर विषयांना दिले जातेय. सत्ता आणि राजकीय भाष्याचे अग्रलेख ‘सर्वसाधारण’ स्वरूपाचे असतात. त्यातील संपादकीय तडफ कमी झालीय.  हे वृत्तपत्र स्मार्ट व माहितीपुर्ण जरूर आहे पण, त्यामध्ये ‘वृत्तजिज्ञासूं’ विषयी मित्रत्व कमी झालेय. काही वर्षापासुन यात मुद्रण दोषही दिसू लागलेत. ते कमी असले तरी महत्वाच्या बातम्या व इतर लेख/माहिती वाचताना मुद्रण दोष सहज समजतात, मग वृत्त/माहिती वाचण्याची गंभीरताच निघून जाते.        

                      संपादक मुद्रणदोषाची बाब किरकोळ आहे  म्हणून डोळेझाक करतात’ असे मला तरी वाटते. त्यांनी हा दोष टेक्निकल यंत्रणांचा आहे, असे म्हणू नये. कारण  यापेक्षा साधी, छोटी वृत्तपत्रे मुद्रणदोष रहित छपाई करतात.  

                         या समूहाचे इंग्रजी वृत्तपत्रदेखील प्रचंड खपाचे आहे. ते मी वाचत नसलो तरी या वृत्तपत्राबद्दल मला आदर आहे. सोप्या इंग्रजी भाषेचा वापर या वृत्तपत्रात असल्याने चटकन आकलन होते. विविध विषयदेखील वाचकाला सहज समजतात.  एकाच समूहाच्या या वृत्तपत्रात, दोन्हीकडे वृत्त सारखे असल्याने मी मराठी वृत्तपत्र वाचतो.

                        या व्यतिरिक्त मी लायब्ररीत वेळ काढून जातो, तेथे काही मराठी वृत्तपत्रे वाचायला मिळतात.  त्यांच्याबद्दलही मला काय वाटते, ते सांगतो—

                         थोडयाफार फरकाने ही वृत्तपत्रे देखील दर्जेदार आहेत. यातील  काहींचे राजकीय आणि अर्थकारणाविषयीचे अग्रलेख, विशेष लेख अचूक सध्यस्थिती दाखवतात.  माझी ज्ञानलालसा वाढविण्यात त्यांचाही मोठा भाग आहे. सर्व काही या वृत्तपत्रांतही असते. पण नियमितपणे ती मी वाचत नाही. असे असूनही मला एक वाचक म्हणून या दैनिक वृत्तपत्रांचे डावे-उजवेपण येथे थोडक्यात मांडायचे आहे व काय अपेक्षित आहे, तेसुद्दा सांगायचे आहे……..........

अग्रलेख-

                   वृत्तपत्राचा दर्जा काय ? हे स्पष्ट करणारे दररोजचे अग्रलेख गांभीर्याने वाचणारे कित्येक वाचक आहेत. ‘कोणाचीही’ भीडभाड न ठेवता, खात्रीच्या माहितीचा आधार घेवून अभ्यासू व चिकित्सक वृत्तीने लिहिणारे संपादक आता कमी झालेत. पण आहेत ते स्पष्टवक्ते आहेत, त्यांच्या निरीक्षणाचा व धाडसाचा अभिमान वाटतो. पातळी न सोडता आपल्या लेखणीच्या फटकाऱ्याने भल्याभल्यांचे पितळ उघडे पाडणारे हे संपादक देशाचे आणि समाजाचे सैनिकच नव्हेत काय ?

                  मात्र, आजच्या घडीला, सर्वच वृत्तपत्रांत अशी परिस्थिती नाही. विशेषतः राजकीय स्वरूपातील अग्रलेख  राजसत्तेला दबून अतिशय सावधपणे लिहिले जातात. त्यात निर्भीडता नसते. संदिग्ध भाष्य असते.

जाहिराती-

                   जाहिरातीशिवाय पेपर सर्वथा अशक्य ! कारण, तो वृत्तपत्रांच्या व्यवहाराचा महत्वाचा भाग आहे. पण जाहिराती किती प्रमाणात छापायच्या, कुठल्या पानावर कुठली आणि केवढी जागा तीला द्यायची याचे भान संपादकवर्ग आणि व्यवस्थापकाना अवश्य हवे. मोठी(कुठलीही बरी/वाईट) घटना घडल्याच्या दुसऱ्या दिवशी सकाळी पहिले पान आतुरतेने पाहणारा वाचक, जेव्हा पहिले संपूर्ण पान, (तेही पाठपोट) रंगीत जाहिरात घेऊन त्याच्यासमोर येते, तेव्हा तो खट्टू होतो.

                   याशिवाय, शरीरात जोम-उत्साह आणणाऱ्या बोगस औषधांच्या, तसेच अंतर्वस्त्राच्या जाहिराती ठळकपणे महत्वाच्या पानावर दिसू लागल्या तर वाचकाने काय करावे ?

राजकीय पक्षाची वृत्तपत्रे—

                 या वृत्तपत्रात स्वपक्षाच्या बातम्याच जास्त असतात. अग्रलेख वाचताना त्यातही पक्ष दिसतो. निःपक्षपाती बातम्या यात येतीलच कशा ? अर्थात, ते स्वाभाविक आहे. पक्षाचे कार्य, संपर्क, मतदार क्षेत्रातल्या कार्यक्रम, शिबिर, अधिवेशनांचे, हरतऱ्हेच्या नेते पुढारी आणि त्यांच्याजवळ राबणाऱ्या मंडळींचे छोटेमोठे फोटो वृत्तपत्रातील बहुतेक पाने भरून टाकतात.

                यांच्या वृत्तपत्राला वाचकांची उणीव नसते.  व्यवसायाचीदेखील चिंता नसते. या वृत्तपत्राला पक्षाचे भक्कम बॅकिंग असते. जेवढा पक्ष मोठा, तेवढा या वृत्तपत्राचा टीआरपीदेखील जास्त !  हे पक्षीय वृत्तपत्र साप्ताहिक पुरवणी मात्र चांगली देते. त्यात सारे काही वाचनीय असते.

स्थानिक  वृत्तपत्रे—

                 ही वृत्तपत्रे शहरी भागात अल्पसंख्येने आढळतात. ग्रामीण जिल्हा-तालुका पातळीवर प्रसिद्द होऊन तेथेच जास्त वाचकप्रिय झालेली असतात. प्रामुख्याने परिसरात घडलेल्या व घडणाऱ्या घटनांवर या वृत्तपत्रांचा भर असतो. यामध्ये स्थानिक घटनाच जास्त प्रसिद्द होतात. बारीक तपशिलासह वृत्त असते. या माहितीमध्ये नाविन्य नसते. प्रचारकी थाट सहज दिसेल अशा नेत्या पुढाऱ्यांचे कार्यकर्तुत्व या वृत्तपत्रात ठळकपणे वाचावयास मिळते.  यात, साध्या साध्या घटना-प्रसंगांचे फोटो आपण वृत्तासोबत पाहातो.  स्थानिक वृत्तपत्र बहुदा खाजगी मालकीचे असते,  त्यामुळे राजकीय पुढारी,  सरकार, आणि समोर येणारे सारे वजनदार लोक, यांना ‘सांभाळून’ वृत्तपत्र चालवतात.  वाचकाचा विचार अगदी शेवटी करण्यात येतो.   सर्वसामान्य स्थानिक वाचकांना दररोजच्या बातम्यांच्या आढावा घ्यायचा असतो, तोही वरवर ! त्यामुळे वर्षानुवर्षे ही वृत्तपत्रे वाचकप्रिय राहतात.

वृत्तपत्राची मालकी आणि समूह मालकीची वृत्तपत्रे—

                  लिहिता लिहिता मी या महत्त्वाच्या पण माझ्या मर्यादेबाहेरच्या विषयावर आलोय.  एकतर मी आहे सर्वसामान्य वाचक. कोणी अभ्यासू नाही, अथवा जाणकार-तज्ञही नाही ! अधिकारवाणीने या विषयावर मी भाष्य करू नये. तरी देखील माझे म्हणणे येथे मांडतोय.  वृत्तपत्रं चालवणे म्हणजे साधीसोपी गोष्ट नाही. इतिहास पाहिला तर कितीतरी चांगली वृत्तपत्रे कालांतराने बंद पडलेली आहेत.

         वृत्तपत्रे टिकून राहण्याची आवश्यक कारणे माझ्या मते तीन आहेत. पाहिले-आर्थिक भक्कमता. दुसरे-व्यावसायिक चिकाटी. तिसरे कारण-संपादनप्रमुख आणि वृत्त-बातमीमध्ये म्हणजेच पत्रकारितेमध्ये स्वारस्य असणारा प्रामाणिक अधिकारी आणि कर्मचारी वर्ग. यात मालकवर्गाची महत्वाची जबाबदारी आहे. आपल्या वृत्तपत्राला वैचारिक स्वातंत्र्य मालकवर्गाने द्यायला हवे.

                   आपल्या भारत देशात टिकून राहिलेली मोजकीच वृत्तपत्रे आहेत. विश्वासार्ह वृत्त-प्रसिद्दी,  स्पष्टपणे व निर्भीडतेने लिहिलेले चिकित्सक अग्रलेख, जाणकार व जागरूक असा वाचकवर्ग, त्याचप्रमाणे भक्कम आर्थिक बळ दिलेले काही समूह व्यवसायिक. या सर्वांमुळे आज वृत्तपत्रांचे कार्यक्षेत्र खूप मोठे झालेय.

वृत्तपत्र आणि प्रसिद्दी, त्यानंतर ?...........

        जाता जाता या महत्वाच्या विषयावर एका नवीन वृत्ताचा संदर्भ देत आहे--

                  मध्य प्रदेशमधील उमरिया जिल्ह्यात काम करणारा एक बडा अधिकारी(कलेक्टर-स्वरोचिष सोमवंशी) कर्तव्य बजावत असताना, उष्माघातामुळे एका छोट्याशा गांवीया त्याला जखमेने तळमळणारी लहान बालके दिसली. त्यांना थंड शीतल वातावरणात नेऊन तातडीने उपचार करणे जरुरीचे होते. या थोर अधिकाऱ्याने स्वतःच्या दालनातील एसी संच पाली गावातील उपचार केंद्रात आणले. तेथे जखमी बालकांवर उपचार सुरू झाले.  

                   त्याच्या या सत्कार्याला कितीतरी जाणत्या लोकांनी आर्थिक मदत करून दाद दिली. अशाच स्थितीतील आणखी रुग्ण बालकांवर आता हा अधिकारी जातीने उपचार करून घेत आहे. दुर्दैवाची गोष्ट म्हणजे या लहान बालकांना जखमा कोणी केल्यात माहितेय ? त्यांच्याच निरक्षर आदिवासी पालकांनी ! अंधश्रद्धा हे त्याचे कारण.  आपल्या मुलांना कोणता विकार, आजार होऊ नये म्हणून त्यांनी लोखंडी सळईने आपल्याच लहानग्यांना डाग दिलेत ! सुदैवाने हा प्रकार अधिकाऱ्याच्या ध्यानी आला म्हणून.

                    पुढची गोष्ट ऐका, कारण ती ‘अखबार आणि प्रसिद्दी’ या विषयाशी संबंधित आहे.

आपल्या  प्रसिद्दीकडे  हा अधिकारी कोणत्या नजरेने पाहात आहे, माहित आहे ?

         तो काव्यात उत्तर देतोय--

                                                              नाम था हर ओर उनका

                                                              हर तरफ अखबारमे |

                                                              बिक रहे जिस पर समोसे

                                                              अगले दिन बाजार मे……|   

                                                                 

       या अधिकाऱ्याच्या चांगल्या कार्याला सध्या वृत्तपत्रात आणि इतर प्रसिद्दी मध्यमांमध्ये मोठी प्रसिद्दी मिळत आहे.  त्याची सुसंस्कृत पत्नी शालिनी त्याला समाजकार्यात नेहेमी मदत करते. शासकीय सेवा करणारे असे उच्च अधिकारी दुर्मिळ आहेत. सरकारने त्यांना सन्मानित करणे आवश्यक आहे.

               एखादया वृत्तपत्रात माझे पत्र लिहून आले, की मला धन्य वाटते. मी एक्ससाइट होतो !   स्वतःचा लेख छापून आला की लिखाण केल्याचे सार्थक झालेय, असे मला वाटते.

               मात्र ही सारी ‘बहुमोल’ वृत्तपत्रे नंतर रद्दीत का जातात ? एवढया महत्वाच्या बातम्या यात असतात. कितीतरी माहितीपूर्ण आणि संग्राह्य असे साहित्य देणारे, दररोजच्या आयुष्यात सोबतीला असणारे व नेहेमी आपल्याला वर्तमानात ठेवणारे प्रत्येक ‘बहुमोल’ वृत्तपत्र अखेर रद्दीत जाते !

              क्षणभर मी अंतर्मुख होतो.  ‘आत’ मध्ये वादसंवाद घडतात,  आणि माझे अंतर्मन काही वेळाने मलाच उत्तर देते व समजावते. ‘अरे,  या वृत्तपत्राने तुला बरेच काही दिलेय, तुला जाणते करण्याचा प्रयत्नदेखील केलाय. आता  त्याचे देण्याचे कार्य संपलेय, म्हणून त्याचे अस्तित्वही आता संपतेय.  तेव्हा त्या वृत्तपत्राची काळजी तू कशाला करतोस ? तू आपला निरंतर वाचत राहा. तो छंद सोडू नकोस. अधिक जागता हो, जाणता हो…………..