💐भटकंती मनसोक्त💐

 
               भटक्या दोस्तांनो, आता पाऊस अगदी जवळ आलाय. तीव्र असा उन्हाळा कातडी भाजून काढतोय खरा, पण मध्येच आकाशात दिसणारे काळे-निळे ढग अन अवचित येणारा जोरदार वारा पाऊस जवळ आल्याची चाहूल देत आहेत.  अशावेळी  भटकंती करताना आपलं 'अवकाश'   आपल्याला किती सहाय्यभूत ठरते,  याविषयी  तुमच्याशी सुसंवाद...............
   
  💐पदभ्रमणात अवकाशाचे महत्व....

(टिप:-- हा महत्वपूर्ण लेख मी पूर्वी एका पुस्तकामध्ये वाचला होता.भटकंती करताना उपयोगी ठरेल म्हणून मी तो लिहून माझ्या संग्रही ठेवला होता.  या वाचनीय पुस्तकाचे नाव व लेखक मला नीट आठवत नाहीत. याबद्दल क्षमस्व. मात्र हे सर्व लेखनश्रेय त्या ज्ञानी लेखकाचे आहे.)


                   पदभ्रमण करताना आपला संबंध जमिनीशी येतो, आकाशाशी नव्हे. तरीही पदभ्रमणास आकाश वरून सहाय्य करते, ही मोठी गंमतीदार गोष्ट आहे. मात्र आकाश स्वतः हुन मदत करीत नाही, ती मागावी लागते. ही गोष्ट अनेक पर्यटकांच्या ध्यानी येत नाही. त्यामुळे ते आकाशाच्या मार्गदर्शनास मुकतात. पण आकाशाचे सहाय्य कसे घ्यावे हे ज्याला एकदा नीट समजले, त्याची भटकंती उत्तरोत्तर  अधिकाधिक चांगली होऊ शकते हे निश्चित समजावे.
                    पदभ्रमणात काही अडचणीचे प्रसंग उद्भवतात. संध्याकाळी मुक्कामावर पोहोचण्यापूर्वीचे अंधार पडणे, मुक्कामाचे ठिकाण न सापडल्याने रात्री उघड्यावर राहण्याची पाळी येणे, जंगलात अडकणे, दिशा न समजणे, यांसारखे कठीण प्रसंग प्रत्येक भटक्याच्या वाट्यास केव्हा ना केव्हा येतात. त्याप्रसंगी आकाशज्ञान उपयोगी पडते. सूर्य, चंद्र, आणि तारे मदतीस येतात. ते प्रकाश तर देतातच, शिवाय दिशाही दाखवतात. सूर्य,चंद्र,आणि चांदण्यांची मदत मिळवण्यासाठी फार मोठ्या खगोलशास्त्राची नव्हे, तर थोड्याशा आकाश निरीक्षणाची जरुरी लागते. तसेच पंचांगाचे जुजबी ज्ञान असावे लागते. दिशा दाखविणारे काही मोजके तारे ओळखता येणे पुरेसे असते, तसेच सुर्योदय व सूर्यास्ताची अंदाजी वेळ आणि त्या दिवसाची तिथी ठाऊक असली की काम भागते. त्यासाठी पंचांग उघडावे लागत नाही.भिंतीवरच्या दिनदर्शिकेत तारखेच्या आकड्याजवळ तिथी असते आणि पानामागे छापलेल्या कोष्टकात सुर्योदय-सूर्यास्त सापडतात. एवढ्या छोट्या भांडवलावर भटकंती कशी आखावी ते आता पाहू.
             संधिप्रकाश--सुर्यास्तानंतर एक तास संधिप्रकाश रेंगाळतो. सव्वा ते दीड तासानंतर पूर्ण काळोख होतो. मुक्कामावर पोहोचण्यापूर्वी एक तासात सूर्य मावळल्यास एका तासात मुक्काम गाठता येईल अशा बेताने पावलांची गती वाढवावी. जंगलात वाट सापडत नसल्यास व सूर्यास्त झाल्यास अधिक वेळ न दवडता मुक्कामासाठी त्यातल्यात्यात योग्य, अशी जागा शोधून संधिप्रकाश मावळण्याच्या आत पाणवठ्यावरुन पाणी आणावे व चुलीसाठी सरपण गोळा करावे.
                   सुर्यास्ताची वेळ जरी ठाऊक नसली तरी सूर्य मावळण्यास किती अवधी शिल्लक आहे हे सूर्याच्या उंचीवरून ठरविता येते. क्षितीजापासून सूर्याची उंची अंशात मोजावी. त्याचे माप आपल्याच हातात असते. हात कोपरापासून ताट करून तळवा आडवा धरला की चार बोटांची रुंदी सहा अंश भरते. प्रत्येक बोटांची रुंदी दीड अंश असते. सुर्य क्षितीजापासून किती बोटे उंच राहीला आहे हे मोजावे व प्रत्येक बोटास सहा मिनिटे(म्हणजे प्रत्येक अंशास चार मिनिटे) धरून हिशेब करावा. उदाहरणार्थ, सुर्य आणि क्षितिज यांच्यामध्ये तीन बोटे आडवी मावत असतील तर सुर्यास्तास अठरा मिनिटे बाकी आहेत असे समजावे.
                 संध्याकाळी डोंगराच्या पश्चिम उतारावर प्रकाश रेंगाळतो, पण पूर्व उतारावर खूपच लवकर अंधार पडतो. पूर्वेकडची दरी सुर्य मावळण्यापूर्वीच अंधारात डुंबते. ही गोष्ट डोंगर उतरताना ध्यानात घ्यावी. आपण पश्चिम उतारावर असु(उदा.प्रबळगड) तर सूर्य मावळला तरी संधिप्रकाशात पायथ्याचे गाव गाठता येते. पण जर आपण पुर्व उतारावर असलो(उदा.चंदेरी किंवा पेब किल्ला) तर सुर्य मावळण्याआधी पायथा गाठणे आवश्यक असते.
            पहाटेचा संधिप्रकाश सुर्योदयापूर्वी एक तास दिसु लागतो. हिमालयातील भटकंतीत पहाटे शक्य तितक्या लवकर प्रवासास प्रारंभ करणे योग्य ठरते(कारण दुपारनंतर हवा बिघडु शकते.) म्हणुन त्या दिवसाचा ठरलेला टप्पा लवकर गाठण्यासाठी सुर्योदयापूर्वी एक तास प्रयाण करावे.
            चंद्रप्रकाश--सुर्य मावळल्यावर प्रवाशास चंद्राचा आधार वाटतो. पौर्णिमेस चंद्राचा  ्प्रकाश रात्रभर मिळतो, तसा अन्य तिथीस मिळत नाही. शुक्ल पक्षात चंद्र सायंकाळी आकाशात असतो. तर कृष्ण पक्षात तो पहाटे आकाशात दिसतो.सह्याद्रीमधील पदभ्रमणासाठी शुक्लपक्ष निवडावा. कारण सह्याद्रीत चंद्रप्रकाश सायंकाळी हवाअसतो, तर हिमालयात तो पहाटे हवा असतो. सह्याद्रीतील भ्रमण सायंकाळी उशिरा पर्यंत चालते. हिमालयात प्रवास मात्र पहाटे लवकर सुरु  होतो.
             सायंकाळी चंद्र केव्हा मावळेल हे तिथीवर अवलंबून असते. शुक्ल अष्टमीचा चंद्र मध्यरात्री मावळतो.चतुर्थीची चंद्रकोर पूर्वरात्री मावळते, तर द्वादशीचा चंद्र उत्तररात्रीपर्यंत प्रका देतो. यासंबंधी ढोबळ नियम असा:- तिथीच्या आकड्याची पाऊण पट करावी. सुर्यास्तानंतर तेवढ्या वेळाने चंद्रास्त होतो. उदा.तृतीयेचा चंद्र सुर्यास्तानंतर सव्वादोन तासांनी मावळतो. शष्टीचा चंद्र सुर्यास्तानंतर साडेचार तासांनी मावळतो.
              पहाटे चंद्रोदय केव्हा होईल हे ठरविण्यासाठी जरा वेगळे गणित करावे. तिथी पंधरामधून वजा  करून येणाऱ्या आकड्याची पाऊण पट करावी. सुर्योदयापूर्वी जितके तास चंद्रोदय होईल असे समजावे. उदा.कृष्ण दशमीचा चंद्र सुर्योदयापूर्वी पावणेचार तास उगवतो. कृष्ण द्वादशीचा चंद्र सूर्योदयाच्या सव्वादोन तास अगोदर उगवतो.कृष्ण अष्टमीचा चंद्र मध्यरात्री उगवतो. मात्र कृष्ण एकादशीनंतर चंद्रकोर क्षीण झाल्याने पुरेसा प्रकाश देत नाही हे लक्षात ठेवावे. तसेच शुक्लपक्षात चतुर्थीपर्यंत पुरेसा चंद्रप्रकाश नसतो.
               भरती-ओहोटी:--सागरतीरावरील भटकंतीत समुद्रस्नानाचे मोठे आकर्षण वाटते. परंतु भरती-ओहोटीचा विचार न करता समुद्रात शिरल्यास जीवावर बेतण्याचा संभव असतो. तसेच सागरी किल्ले बघताना भरती-ओहोटीच्या वेळा सांभाळाव्या लागतात. भरती-ओहोटी चंद्रावर अवलंबुन असते. चंद्र उगवताना तसेच मावळताना ओहोटी पूर्ण होते. चंद्र जेव्हा डोक्यावर येतो(तसेंच पायाखाली असतो) तेव्हा भरती पुर्ण होते. पौर्णिमा आणि अमावास्येला मध्यान्हवेळी तसेच मध्यरात्री भरती पुर्ण होते. अष्टमीस सुर्योदय-सुर्यास्ताच्यावेळी भरती असते. तिथीवरून भरतीची वेळ ठरविण्याचा ढोबळ नियम असा:-तिथीच्या आकड्याची पाऊण पट करावी. तितक्या वाजता भरती पुर्ण होते असे समजावे. उदा.चतुर्थीस दुपारी तीन वाजता आणि रात्री तीन वाजता भरती असते. शष्टीस दुपारी साडेचार वाजता तसेच पहाटे साडेचार वाजता भरती असते.

          दिशादर्शक तारे:-ध्रुवतारा नेहेमी उत्तरेस असतो हे सर्वांना ठाऊक आहे. सप्तर्षीवरून धृवतारा ओळखतात.ध्रुवताऱ्या व्यतिरिक्त  अन्य काही ताऱ्यांची दिशा ओळखण्यास मदत होते. अगस्तीचा ठळक तारा दक्षिणेस असतो. मित्र-मित्रक ताऱ्यांची जोडी दक्षिणेस दिसते. त्रिशंकूवरून दक्षिण दिशा ओळखावी. वृक्षिक रास जेव्हा उभी दिसते तेव्हा ती आग्नेय दिशेस असते. मात्र ती जेव्हा आडवी दिसते तेव्हा नैरेत्य दिशेस असते. सिंह राशीतील सिंहाचे डोके पश्चिमेकडे असते, तर शेपूट पूर्वेकडे असते. मृग नक्षत्रातील हरिणाचे पुढचे पाय उत्तरेकडे तर मागचे पाय दक्षिणेकडे असतात. एवढ्या नक्षत्रांची ओळख दिशा ओळखण्यास पुरेशी असते.
           पहाटे आणि सायंकाळी चंद्रकोरीवरून दिशा समजते. चंद्रकोर जेव्हा पहाटे दिसते तेव्हा ती पूर्व दिशेस असते. त्याउलट सायंकाळी दिसणारी चंद्रकोर पश्चिमेस असते. चंद्रकोरीची दोन टोके दक्षिणोत्तर दिशा दाखवितात.
               मध्यान्हवेळेस सुर्य डोक्यावर असल्याने दिशा ओळखणे कठीण जाते. परंतु वर्षातुन फार थोडे दिवस सुर्य बरोबर डोक्यावर येतो. मुंबई सारख्या ठिकाणी(उत्तर अक्षांश-१९)तो बहुधा दक्षिणेस असतो. मे महिन्याच्या मध्यापासून जुलैअखेर पर्यंत अडीच महिने वगळता अन्य काळात मुंबईत मध्यान्हवेळेस सुर्य दक्षिणेकडे झुकलेला असतो. त्यामुळे आपली सावली उत्तरेस पडते. अर्थातच सावलीवरून दिशा समजते.
              पदभ्रमणाची आखणी करताना तसेच पदभ्रमणातील कठीण प्रसंगी आकाशातील ज्योती       सहाय्य करतात हे तर खरेच, त्याशिवाय त्या प्रवाशाला अनोखा आनंदही देतात. तारकांनी खच्चुन भरलेले आकाश आपणांस एक वेगळीच अनुभूती देते.
              असे आकाशदर्शन शहरातून घडत नाही. धूळ,धूर, प्रदुषण आणि विजेच्या दिव्यांचा झगझगीत प्रकाश यांचेमुळे आकाशगंगा, तेजोमेघ आणि तारकापुंज यांचे दर्शन शहरांत कधीही घडत नाही. पदभ्रमणात ही संधी अनायासे प्राप्त होते.......

                                             ...........................................



                                                          आपल्या प्रतिक्रियेसाठी--
                                                  yescharudatta@gmail.com
                                                         phn no.-7588727522.