💐💐वाचनछंद💐💐

          मुंबईतील जुन्या आणि प्रसिद्ध असलेल्या ‘ एशियाटिक सोसायटी ऑफ मुंबई ‘ या संस्थेच्या अभ्यास दालनात तासनतास ग्रंथ वाचन व अभ्यास करणाऱ्या दुर्गाताई भागवताना पाहण्याचे भाग्य मला पुर्वी अनेकदा लाभले. ही थोर विदुषी अधून मधून चहा-कॉफी प्यायला कॅन्टीनमध्ये देखील दिसायची. त्यावेळी तेथल्या कर्मचाऱ्यांशी औपचारिक बोलणे सोडले तर दुर्गाताई अबोल व्यक्तिमत्वाच्या लेखिका होत्या.

               दुर्गाताईंचे प्रसिध्द पुस्तक ‘पैस’ व ‘ऋतुचक्र’ माझ्या परिचयाचे होते. त्यापैकी ‘ऋतुचक्र’ या पुस्तकाविषयी थोडे सांगत आहे……..

💐ऋतुचक्र – एक सुंदर साहित्य लेणे💐

लेखिका – दुर्गा भागवत, प्रकाशक – पॉप्युलर प्रकाशन.

         मराठी साहित्यसृष्टीतील मान्यवर लेखकांच्या मांदियाळीमध्ये दुर्गा भागवतांचे नाव अग्रस्थानी आहे. चिकित्सक वृतीच्या दुर्गाताई भागवतांनी विविध विषयांवर विपुल लेखन केलेले आहे. लोककला, इतिहास, तत्वज्ञान, निसर्ग, भारतीय संस्कृती, धर्म इत्यादी विषयांवरील त्यांची मराठी तसेच इंग्रजी भाषेतील पुस्तके प्रसिध्द आहेत.

             ‘ऋतुचक्र’ हे दुर्गाताईंचे पॉप्युलर प्रकाशनाने १९५६ साली प्रकाशित केलेले पुस्तक आज इतक्या वर्षानंतरही वाचकप्रिय आहे. या पुस्तकाच्या चार आवृत्या निघाल्या आहेत.

             शिर्षकातच पुस्तकाचा विषय लेखिकेने नमूद केला असुन त्यात लिहिलेल्या दिनमान आणि ऋतुचक्राचे बदलते रूप न्याहाळताना वाचकास भवतालच्या निसर्गाचे, त्याच्या भव्यतेचे पानाफुलांसह, पक्षांसह मनोहर दर्शन पुस्तकात घडते. ‘ऋतुचक्र’ मधील प्रत्येक परिश्चेद निसर्गप्रेमाने पाझरलेला आहे, त्यातील प्रत्येक ओळ अलंकारिक भाषेने नटलेली आहे.

             पुस्तकाची प्रस्तावना वाचूनच वाचक मोहित होतो व पुढची पाने उलगडू लागतो. बारा मासांचे नाव त्यांच्या गुण वैशिष्ट्यांसह प्रत्येक लेखामध्ये वाचायला मिळते. लेखिकेने बारा मासांचे मनापासून कौतुक केलेय.

             वर्षारंभीचा वसंतहृदय चैत्र, त्यानंतर चैत्रसखा वैशाख, मेघमंडळातील ज्येष्ठ, मेघश्याम आषाढ, श्रावण-साखळी, पुष्पमंडित भाद्रपद, सोनेरी आश्विन, संध्यारंजित कार्तिक, प्रशांत आणि प्रक्षुब्ध मार्गशीर्ष, तालबद्ध पौष, मायावी माघ, आणि रूपधर फाल्गुन……. असे निरामय कालचक्र वाचताना संवेदनशील वाचकाचे मन निसर्गभ्रमण करू लागते.

              या पुस्तकाची सुंदरता किती वर्णावी ? उदाहरणादाखल,

लेखिका एके ठिकाणी लिहितात : –

              “...….…हारोहारी फुले लागणे हा शब्दप्रयोग आपण नेहमी वापरतो. पण हारोहारी फुले कशी लागतात ते देशी बाहव्याचे फुलोरे पाहिल्यावाचून समजणार नाही. किती थंड. सुखकारक व मृदुस्पर्श असे त्यांचा ! झाडांवरची इतर पानफुले झुळकाझुळकांबरोबर नाचत असायची. पण मातीशी हितगुज करायचा छंद लागलेली ही फुले मेळाव्याने परम गांभीर्य धारण करुन काळ्या मातीला आपल्या पिवळ्या सौंदर्याने भूषित करण्यात कृतार्थता मानीत असायची ! आषाढात बाहव्याच्या शेवग्याच्या शेंगासारख्याच लांब व गोल शेंगा काळ्या होऊन पडतील. बाहव्याच्या शेंगा म्हणजे गावढ्यातल्या मुलांच्या बिनपैशांच्या मनुका. शेंगा फोडल्या की त्यांचा चमत्कारिक उग्र वास आणि चपट्या वाटोळ्या बियांना चिकटलेला, चिकट, काळा लिबलिबीत गीर बाहेर पडतो. वास सोडला तर तो रूचीला मधुर लागतो. मिळतोही मुबलक.

             तशीच ती अति नाजूक केसरांचीच बनलेली बाभळीची फुले. काटेरी व गावढ्या झाडावरच जन्मायचे ललाटी लिहिल्यामुळे ती लोकादरास पात्र होत नाहीत; कुठेतरी आडोशालाच ती शहरात दिसतात. गुलाबाचे काटे आपण विसरतो, फूल स्मरतो. पण गुलाबाचा तो वर्ण, रूप, गंध सारेच न्यारे. तसे या साध्यासुध्या फुलाचे नाही. तरी पण वसंतवैभवात हे झाडही आपला पुष्पबहार नि:संकोच प्रदर्शित करताना पाहून मन प्रसन्न होते यात शंका नाही. बाभूळ हे माळरानातले झाड. दख्खनच्या माळरानातली ती काही खुरटी, काही मोठी बाभळीची झाडे बहरून गेलेली पाहिली रे पाहिली की, ‘ वद जादुगारिणी तेव्हा मारलीस फुंकर कसली ! ओसाड माळ हा सारा पुष्पांनी भरुनी गेला ’ या रेंदाळकरांच्या पद्यपंक्ती माझ्या मनात घुमू लागतात. ते प्रेमगीत आहे हे मी विसरते. जणू काही माळरानच प्रफुल्ल बाभळीला उद्देशून हे उद्गार काढीत काहेसे वाटते. ही झाली साध्या बाभळीची गोष्ट. पण देवबाभळीचे किंवा केसुरडीचे फूल फुलले की त्याचा वास फर्लांगाफर्लांगावर पसरतो. ते टपोर अनुपम केशरी वर्णाने नटलेले गोंड्यासारखे फूल जरा हातात तोडून घेतले की त्याच्यातून हळदीच्या कणांसारखी होणारी सुगंधी रेणूंची वृष्टी आणि त्याचा तो अतिमधुर, उत्तेजक आणि धुंद करणारा सुगंध, यांचे किती म्हणून वर्णन करावे ? मोगरा, निशिगंध, रातराणी, सायली या साऱ्या फुलांची गंधाची बरसात संध्याकाळपासून पहाटेपर्यंत चाललेली असते. पण देवबाभळीचे फूल भर दुपारीही आनंदी, सुगंधमय उच्छवास टाकीत असते. शिवाय बकुळी, सुरंगीप्रमाणे सुकले तरी त्याचा सुवास कायमच असतो. डोक्यात घातले, तर दिवस दिवस केसांना त्याचा वास लागलेला राहतो. उद्यानपुष्पांना आपल्या गुणांनी मागे टाकणारे नसले तरी त्यांची सर्वथैव बरोबरी करणारे कोणते पुष्प असेल तर ते देवबाभळीचेच. त्याची वेणी करा, फुले पाहा कशी एकमेकात मिळून जातात ती. देवबाभळीच्या फुलांची, देठ एकमेकात गुंफून किंवा सुतात

केलेली वेणी मला एखाद्या अलंकारासारखी वाटते. शहरातल्या बागांतून ही झाडे का लावली जात नाहीत याचे मला नेहमी नवल वाटते……....”

           .....अशी सुंदर पखरण अखेरच्या पानापर्यंत ‘ऋतुचक्र’मध्ये वाचायास मिळते.

              आपल्या भोवताली किती सुंदर कालचक्र असलेले जग आहे, याचे भान जागवण्याचे चांगले काम दुर्गाताई भागवतांनी ‘ऋतुचक्र’ मध्ये केलेय, असे मला प्रामाणिकपणे वाटते.

               तूम्ही निसर्गावर निर्मळ प्रेम करणारे वाचक असाल, तर ‘ऋतुचक्र’ हे मराठी साहित्य विश्वातील सुंदर लेणे असलेले पुस्तक अवश्य वाचावे, तूम्ही खुप प्रसन्न व्हाल.

                                                                     ::::::::::::::::::::