💐💐चित्रपट गप्पा💐💐

           प्रभात चित्र मंडळामुळे बरेच चांगले चित्रपट मला बघायला व शोधक नजरेने अभ्यासायला मिळाले. पाहिलेले फिल्म फेस्टिव्हल्स व संवाद-परिसंवाद ज्ञानात भर घालीत होते.

          असेच एकदा शाम बेनेगलच्या फिल्मचा फेस्टिव्हल प्रभातने आयोजित केला होता. हा माझा आवडता दिग्दर्शक. भवतालचे वास्तव स्पष्टरुपात दाखवून संवेदनशील प्रेक्षकाला अस्वस्थ करून सोडणारा हा कलाकर्मी विजय तेंडुलकरांसारख्या विचारवंत-लेखकास बरोबर घेऊन आपली ' चित्र ' कला सादर करीत होता. त्यांच्या ताफ्यात उंची अभिनय करण्याची क्षमता असलेले कलाकार व तंत्रज्ञही होते.

           समाजभान बाळगणाऱ्या चित्रपट रसिकांना बेनेगलचे चित्रपट आकर्षित करीत राहिले. देशाविदेशात ते नावाजले गेले.

       फेस्टिव्हल मध्ये दाखविले गेलेले अंकुर, निशांत, सुस्मन, आरोहण, भूमिका, मंथन, अंतरनाद, जुनुन, त्रिकाल, कोंडुरा, चरणदास चोर, असे  चित्रपट मला बघायला मिळाले. त्यापैकी जे आगळे वाटले, त्या चित्रपटांबद्दल मी माझ्या दृष्टीकोनातून येथे लिहीले आहे..............

💐शाम बेनेगलच्या फिल्म्स💐

*अंकुर(१९७३)-

कलाकार--शबाना आझमी, साधू, अनंत नाग, प्रिया तेंडुलकर.

         बेनेगलचा हा प्रथम चित्रपट. याची कथा थोडी लेंथी व संथ लयीतील वाटली.

         गावचा एक जमीनदार, त्याचा शिकलेला तरुण मुलगा, एक गरीब विवाहिता, तिचा दुबळा नवरा, या चार जणांभोवती  ‘अंकुर’ची कथा फिरते. जमीनदारी सांभाळायचा बापाचा हुकूम आहे. त्याच्या मुलाचे लग्न झालेय. शेतावरच्या वस्तीवर काम करणाऱ्या विवाहित बाईशी जमीनदाराचा मुलगा जवळीक करतो. बिचारीचा  नवरा मुका बहिरा आहे. मात्र तो संसारात समाधानी आहे.

           गावच्या जमीनदाराने अंगवस्त्र ठेवणे व गावावर हुकूमत गाजवणे हे गावकऱ्यांना सवयीचे आहे. त्याची मनमानी व अन्याय लोकं निमूटपणे सहन करत आहेत.

         हतबल विवाहिता परिस्थिती पाहून स्वतःवर संयम ठेवण्याचा प्रयत्न करते, कारण जमीनदाराचा मुलगा तिचा मालक आहे. दुसरीकडे, रोज रात्री शिंदी(दारू) पिऊन येणारा मुका बहिरा नवरा तिचा रसभंग करतो. ती साधीसुधी विचार करणारी तरुण बाई आहे. अशा परिस्थितीत ती ‘मालका’कडे आकर्षित होते. त्यांचे संबंध वाढतात.

           मात्र मालकाचे खरे रूप बायको आल्यावर तिला दिसते. त्याने झिडकारून अपमानित करणे तिला सहन होत नाही. या घटनेने दुःखी कष्टी झालेल्या पत्नीच्या गरोदरपणाविषयी शंका न घेता मुका बहिरा नवरा तिला सावरतो.  तो जमीनदाराकडे नोकरी परत मागण्यास जातो. तेथे गडबड होते. हा आपल्याला मारायला आलाय असे वाटून त्याला डांबण्यात येते. चाबकाचे फटके मारले जातात.

          या अन्यायाला शेवट नाहीच. दोघे हताश होतात. इथे 'अंकुर' संपतो.

        अंकुरमध्ये साधू मेहेरने मुक्याची रिअल भूमिका केलीय. शबाना, अनंत नागही छान आहेत. यातील काही प्रसंग संवादाशिवाय आहेत. ते  प्रभावी झालेत. या चित्रपटाला राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले आहेत. 

 

*चरणदास चोर*(१९७५)-

कलाकार--स्मिता पाटील व साधू मेहेर.

           एका राजस्थानी लोककथेवर आधारित असलेला हा विनोदी चित्रपट आहे. हा मुलांसाठी तयार केलेला असला तरी सर्वांना आवडावा असा चित्रपट आहे.

           एका चतुर चोराची ही कहाणी आहे. चोराच्या सरदाराला मृत्यू आल्यावर यमदूत त्याला वर स्वर्गलोकात घेऊन जातो. त्याचा माग घेत चोराचा शिष्य वर जातो. तेथे अतिशय चतुराई दाखवून आपल्या सरदाराला पृथ्वीवर परत आणतो, ते सगळे पाहण्यासारखे आहे. ही कथा विनोदी ढंगाने सादर झालीय, त्यामुळे पाहताना मजा येते. चित्रपटातील बहुतेक कलाकार स्थानिक गावकरी आहेत.

 

*निशांत(१९७५)—

कलाकार-स्मिता पाटील, शबाना आझमी, गिरीश कर्नाड, अनंत नाग, अमरीश पुरी, सत्यदेव दुबे, नसिरुद्दीन शाह, कुलभूषण खरबंदा.

               या चित्रपटाचा विषय असा आहे-- गावचा प्रमुख व त्याचे कुटुंब यांनी सर्व गावावर स्वतःच्या हुकुमतीने दरारा बसविलाय. या कुटुंबातील पुरुष व्यक्ती खुशालचेंडू, उद्दाम आणि बदफैली आहेत. त्यांना असे

करण्यात वावगे वाटत नाही. एक सज्जन शिक्षक व त्याच्या तरुण पत्नीस याची मोठी झळ बसते. शिक्षकाच्या पत्नीला जबरदस्तीने प्रमुखाच्या घरी नेले जाते. त्याच्या एका मुलाला ती हवी असते. शिक्षक-नवऱ्याच्या क्रोधाचा काही उपयोग होत नाही. त्याला मानसिक धक्का बसतो.

               पूर्ण गावावर त्या कुटुंबातील पुरुषांकडून अत्याचार होत असतात. हे आता थांबायला हवेय असे वाटून त्या शिक्षकासह काही ग्रामस्थ जागृत होतात. ठरवून, संघटीत होऊन ते प्रतिकारास सिद्द होतात. एकजुटीने त्या अन्यायी कुटुंबाला रोखून जन्माची अद्दल घडेल अशी शिक्षा करतात.

               ‘निशांत’च्या  कथेमधील दुःखद घटना बघताना आपण अस्वस्थ होतो. दुबळेपण माणसाचे किती नुकसान करते. पण जर  दुबळी माणसं ठरवून एकत्र आली, तर ती किती ताकदवान होऊ शकतात, याची शिकवण या चित्रपटात आपल्याला बघायला मिळते.

               ‘निशांत’ मधील सारे कलावंत रथी महारथी होते. सर्वांनी छान काम केलेय. या चित्रपटास १९७६ सालचा राष्ट्रीय पुरस्कारही मिळाला आहे.

 

*मंथन(१९७६)—

कलाकार-स्मिता पाटील, साधू मेहेर, गिरीश कर्नाड, अनंत नाग, अमरीश पुरी, नसिरुद्दीन शाह, कुलभूषण खरबंदा.    

             गुजरात राज्यातील दुधाची चळवळ आणि सध्या आघाडीवर असणारा अमूल सहकारी दुग्ध उद्योग हा चित्रपटाचा विषय आहे. सहकारी चळवळीतल्या अडचणी व स्थानिक राजकारण यामध्ये पहायला मिळते. निरक्षर, भाबडे पण मेहेनती लोक एकत्र येऊन योग्य मार्गाने चळवळ पुढे नेतात, ती यशस्वी करतात. या वाटचालीत त्यांना प्रामाणिक आणि सक्षम नेते मिळालेत, त्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढलाय.

      आज देश-विदेशात सुप्रसिद्ध ब्रँड असलेल्या ‘अमूल’चे ‘मंथन’मधील प्रारंभीचे वास्तव सहकारी चळवळीत कार्यरत असलेल्या कार्यकर्त्यांना प्रेरणादायी ठरणारे आहे. ‘मंथन’ला राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले आहेत.

 

*भूमिका(१९७६)—

कलाकार-स्मिता पाटील, अमोल पालेकर, अनंत नाग, अमरीश पुरी, नासिरुद्दीन शाह, सुलभा देशपांडे, कुलभूषण खरबंदा.        

               हा चित्रपट हंसा वाडकरच्या 'सांगते ऐका' या आत्मचरित्रपर पुस्तकावर आधारीत आहे. गरीबीतले जीणे, त्यातून चित्रपटात गाणे व भूमिका करणे असे तिचे आयुष्य होते. तिचा पती बेकार व व्यावहारिक होता. त्याला बायकोचे पैसे हवे होते. त्याला संसारापेक्षा तेच महत्त्वाचे वाटत होते.  मग वाद घडू लागले. दोघांमध्ये दुरावा झाला. मात्र या सगळ्यात तिची दैना होऊ लागली. तीन जणांशी तिचे जवळचे संबंध निर्माण झाले. मात्र त्यात खरे नाते, जवळीक वा प्रेम तिला सापडले नाही. शेवटी नवराच तिला न्यायला आला. अशी ‘भूमिका’ची विलक्षण कथा आहे  

               या चित्रपटात प्रसिद्ध अभिनेत्री हंसा वाडकर हिचे वादग्रस्त जीवन उभे केलेय.  डोळ्यापुढे गरिबी, तारुण्य व समोरचे स्वार्थी जग अशा परिस्थितीत नायिका जगते आहे. यात अमोल पालेकरने प्रेमळ पण स्वार्थी व व्यवहारी नवरा उभा केलाय. स्मिता पाटील या गुणी अभिनेत्रीने हंसाचे जगणे दाखवलेय. चित्रपट मोठा असला तरी यातील घटना गतिमान आहेत.   

 

 

 

            या चित्रपटास सर्वश्रेष्ठ पटकथा व अभिनेत्रीसाठी पुरस्कार मिळाले आहेत.

 

*जुनुन(१९७८)—

कलाकार-शशी कपूर, शबाना आझमी, जेनिफर केंडल, नासिरुद्दीन शाह.

              १८५७ च्या बंडातील ही कहाणी एका प्रसिद्ध  कादंबरीवर आधारित आहे. ब्रिटिशांविरुद्ध उठाव होताना त्यांचे अधिपत्य मान्य करणारे व त्यांना येथून हाकून लावू इच्छिणारे, आणि प्रत्यक्ष बंड करणारे हे सारे या चित्रपटात बघायला मिळते. हे बघताना लक्षात राहाते ती क्रूरपणे करण्यात येणारी हत्या व यामध्ये वावरणारा एक असफल सैनिक.

      शशी कपूरने या चित्रपटात दमदार अभिनय केला आहे. इतर कलावंतांच्या भूमिका देखील छान आहेत. जुनुनला विविध राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले आहेत.

 

*कोंडुरा(१९७७)—

कलाकार-स्मिता पाटील, अनिश्री, अनंत नाग, शेखर चटर्जी, सत्यदेव दुबे, सुलभा देशपांडे, अमरीश पुरी.

                 चिं.त्र्य.खानोलकरांची ‘कोंडुरा’ ही मूळ कादंबरी. दोन भाऊ, काम नसलेला तरुण आणि अबोल स्वभावाची त्याची पत्नी. कोणा अद्यात्म स्वामीचा अनुग्रह झाला म्हणून त्याने गावातील पडीक देवालय बांधायला घेतले. त्या कालावधीत देवीचे दृष्टांत त्याला येऊ लागलेत.

                आपला नवरा पुण्यवान स्वामी झालाय असे वाटून ती स्वतःचे सुख बाजूस ठेवते. अपत्य प्राप्तीच्या इच्छा दूर सारून या स्वामीला देवीच्या रुपात गुप्तपणे दर्शन देते. हे भोळेपण शेवटी तीला अपयशी करते. नवरा उपभोगापासून दूर राहण्याचा प्रयत्न फार काळ करू शकत नाही. नवऱ्याने शरीरसुखाची अपेक्षा केल्यावर,आपला तो नवरा आहे यापेक्षा तो सर्वांचा स्वामी-संत आहे, त्याला आपण शरीर देऊन पाप का करावे ? या विचाराने ती नवऱ्याला परावृत्त करायचा प्रयत्न करते.पण उपयोग होत नाही. मग ती दुःखी होऊन स्वतःचा शेवट करते.    

               काहीसे कोडे निर्माण करणारा हा चित्रपट समाजातील सरंजामी आणि स्त्रीच्या शोषिक वृत्तीचे दर्शन आपल्याला घडवतो. ‘कोंडुरा’त अनंत नाग आणि सुलभा देशपांडेनी  केलेला अभिनय लक्षात राहातो.

 

*मंडी(१९८३)—

कलाकार-स्मिता पाटील, शबाना आझमी, अमरीश पुरी, नासिरुद्दीन शाह, ओम पुरी, कुलभूषण खरबंदा, सईद झाफरी, अन्नू कपूर.

               मंडी चित्रपट वेश्यांच्या आयुष्याची होणारी फरफट दाखवतो. घाणेरडे राजकारण करणारे पांढरपेशी सत्ताधारी व त्यांच्यापुढे नाईलाजाने झुकणारी 'मंडी'तली वेश्यावस्ती आपण ‘मंडी’त बघतो. या माणसांना उद्याचे भविष्य नाहीए. आजचे जगणेच त्यांना महत्वाचे वाटते.

              या चित्रपटात शबाना आझमी व इतर स्त्री-पुरुष कलावंतांनी दमदार अभिनय केलाय. ‘मंडी’ ला राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारही मिळालेत.

 

*सुस्मन(१९८६)—

कलाकार-शबाना आझमी, ओम पुरी, कुलभूषण खरबंदा, के.के. रैना, अन्नू कपूर, नीना गुप्ता.

       दुर्लक्षित झालेल्या हातमाग-हस्तकला कारागीरांवर हा चित्रपट चित्रित आहे. हाताची अन नजरेची वाट लावणारी कारागिरी पुरेसे फळ श्रमिकांच्या हाती देत नाही. या परिस्थितीत निराश झालेल्या कुटुंबाचा नायक कसाबसा निर्वाह करीत आहे. बंड करणारा भाऊ स्वार्थी मामाशी हातमिळवणी करतो व एकटा पाडतो. पण प्रामाणिकपणे केलेल्या कलाकारीचं चांगलं फळ नायकाला मिळतं. त्याची कारागिरी एक नावाजलेली जाणकार तरुणी परदेशात प्रदर्शन घडवून आणते. ती कला नावाजली जाते. ‘सुस्मन’ची कथा  थोडक्यात अशी आहे.  

              हा चित्रपट विविध देशातील महोत्सवात प्रदर्शित झाला आहे.

 

*अंतरनाद(१९९२)-

कलाकार-शबाना आझमी, कुलभूषण खरबंदा, ओम पुरी, के.के.रैना, दीना पाठक, किशोर कदम.

      या चित्रपटाचा विषय आहे स्वाध्याय परिवार. याची कथागुंफण छान जमलीय. स्वाध्याय चळवळ समाजात कशी पसरतेय, याची हळुवारपणे घेतलेली चाहूल यात बघायला मिळते. चित्रपट भावनिक अंगाने चित्रित झालाय. तो श्रद्धाळू प्रेक्षकांना प्रभावित करतो.

      स्वाध्यायींची चळवळ गुजरातमध्ये प्रामुख्याने दीव येथे सुरू झाली. स्वर्गीय पांडुरंग शास्त्री आठवले यांच्या प्रेरणेने सुरू झालेल्या या चळवळीचा आता महाराष्ट्र व इतर राज्यात प्रसार झाला आहे. माणसा-माणसांतील परमेश्वराचा शोध घेऊन त्यांची ताकद वाढवणे व अशा समाजाकडून चांगले कर्म करून घेणे, हे स्वाध्यायींचे धेय्य आहे, हे चित्रपट पाहताना ठळकपणे जाणवते.

      इतर चित्रपटांप्रमाणेच यातील कलावंतांनीही चांगली भूमिका केलीय.  

      

             मला भावलेल्या शाम  बेनेगलच्या या फिल्म्स वेगवेगळ्या विषयांवरील आहेत. त्यात प्रेम, धर्म, भोळा-निरक्षर समाज, माणुसकी, संसार, मानवी खलत्व, लोभ, श्रद्धा,  असे विषय त्यातील बारकाव्यांसह  बघायला मिळालेत. काही चित्रपट विनोदी ढंगानी सादर झालेत, ते सुद्दा आठवणीत राहतील. काही अस्वस्थही करतील.

             हॅट्स ऑफ टू शाम बेनेगल !

                          --------------