🌹🌹वाचन छंद🌹🌹

                 हिंदी चित्रपटसृष्टीतील उत्कृष्ठ गीत लेखन करणारे जुन्या जमान्यातील जाणते कवी साहिर लुधियानवी गान रसिकांना अधिक परिचीत व्हावेत, या हेतूने अक्षय मनवानी या मान्यवर लेखकाने लिहिलेल्या आणि मिलिंद चंपानेरकर या चिकिस्तक लेखकाने अनुवादित केलेल्या ‘लोककवी साहिर लुधियानवी’ या पुस्तकाचा अल्प परिचय मी येथे करून देत आहे………

🌹लोककवी साहिर लुधियानवी🌹

लेखक - अक्षय मनवानी, मराठी अनुवाद - मिलिंद चंपानेरकर, प्रकाशक – रोहन प्रकाशन.

                  हे मुळ पुस्तक लेखकाने इंग्रजी भाषेत लिहिलेले असुन त्याचे शिर्षक आहे. – The People’s Poet  Sahir Ludhiyanvi . ‘अभी न जावो छोडकर(हम दोनो), चलो इक बार फिरसे(गुमराह), संसार से भागे फिरते हो, भगवान को तुम क्या पाओगे- (चित्रलेखा)…….’ अशी चित्रपट रसिकांच्या काना-मनात सदैव गुंजत राहणारी कित्येक हिंदी गाणी लिहिणाऱ्या कवी व गीतकार साहिर लुधियानवी त्यांच्या काव्य-साहित्याचा सखोल आढावा घेताना त्यांचे व्यक्तिमत्त्व, सभोवतालची सामाजिक परिस्थिती व त्यांनी आयुष्यात केलेले संघर्ष वाचकांपुढे सादर करणारे हे प्रदीर्घ पुस्तक आहे.

                  साहिर यांचे खरे नाव अब्दुल हयी(अर्थ-ईश्वराचा सेवक). त्यांचा जन्म ८ मार्च १९२१ साली लुधियाना येथे झाला. आजोबा फतेह मोहम्मद हे मोठे जमीनदार होते. वारसा हक्काने त्यांची मालमत्ता साहिर यांचे वडील चौधरी फजल मोहम्मद यांचेकडे आली. त्यांच्या आईचे नाव होते सरदार बेगम. वडिलांना बारा बायका होत्या. साहिरची आई त्यांची अकरावी बायको. वडिलांना मुल होत नव्हते म्हणुन त्यांनी हे विवाह केले. खानदानी जमीनदार असल्याने वडिल स्वभावाने कठोर होते. त्यांनी साहिरच्या आईवर सतत अन्याय केला. सततच्या त्रासामुळे साहिर लहान(साडेतीन वर्षाचे) असताना त्यांच्या आईने साहिरला घेऊन घर सोडले. ती विभक्त होऊन स्वतःच्या भावाकडे राहायला आली.

                   अशा परिस्थितीत साहिर मोठे होत होते. काव्य-शायरी लेखनाची आवड त्यांना याच वयात लागली. प्रेम, तारुण्य आणि जीवन संघर्ष हे साहिर यांचे काव्य लेखनातील प्रमुख विषय होते. उर्दू भाषा त्यांना चांगली अवगत होती. साहिर यांचे शालेय व महाविद्यालयीन शिक्षण लुधीयानामध्ये झाले. ब्रिटिशांच्या राजवटीत जनतेवर होणाऱ्या अन्यायाविरुध्द लढणाऱ्या क्रांतिकारक संघटनेचे विचार त्यांना आकर्षित करत होते. मार्क्सवादाचा त्यांच्यावर प्रभाव पडला. आपल्या काव्यामधून साहिर यांनी ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध रोष व्यक्त करणारे काव्य लिहिणेही सुरू केले. ते इन्कलाबी शायर म्हणुन कॉलेजमध्ये ओळखले जाऊ लागले. मात्र त्याचा परिणाम होऊन त्यांना ते कॉलेज सोडुन लाहोरला जावे लागले.

                  २३ व्या वर्षी ‘तलखिया’ हा साहिर यांचा पहिला काव्यसंग्रह प्रकाशित झाला. ‘आओ की कोई ख्वाब बूने’ हा काव्य संग्रहही प्रसिध्द झाला. १९४४ मध्ये बंगाल मध्ये भीषण दुष्काळ पडला, तेव्हा साहिर यांनी – ‘कहत ए बंगाल’ –ही कविता शब्दबध्द केली. आंतरराष्ट्रीय भयावह परिस्थितीवर त्यांनी ‘खून फिर खून है’ ही कविता लिहून आपली अस्वस्थता प्रकट केली. ‘परछाईयां’ ही साहिर यांनी लिहिलेली दीर्घ कविता युद्ध्दखोरी विरुध्द होती. ‘ये शरीफ इन्सानो…’ या कवितेमधून त्यांनी लोकांना शांततेचे आवाहन केले होते. जागतिक महासत्तेची खिल्ली उडविणारी ‘बडी ताकतें’ हे काव्यदेखील त्यांनी लिहिले.

                  ‘गांधी हो या गालिब…’ या दोन महान व्यक्तींचे महत्त्व आता कसे कमी झाले आहे याचे शब्दरूप त्यांनी महात्मा गांधी यांच्या जन्मशताब्दी निमित्ताने या कवितेमध्ये लिहिले. मिर्जा गालिब यांच्या १०० व्या पुण्यतिथीच्या(मृत्यूदिन १५/२/१८६९) वेळीही ‘जस्ने गालिब’ शायरी सादर करून राजकीय दुट्टपी वर्तनावर कठोर भाष्य केले होते.

                साहिर यांनी लिहिलेले काव्य किती प्रभावी होते, याचे एक मोठे उदाहरण या पुस्तकात दिले आहे - एकदा ग्वालियर ते लुधियाना या मोटर प्रवासात अचानक दरोडेखोरांच्या तावडीत साहिर सापडले होते. खरा परिचय झाल्यावर दरोडेखोरांनी त्यांच्या काव्याचा आस्वाद घेऊन साहिर यांना सोडून दिले !

                  एका न्यायाधीशाने एका खटल्यात आरोपीची सबळ पुराव्याअभावी निर्दोष सुटका करताना आपल्या निकालपत्रात गीतकार साहिर यांच्या ‘गुमराह’ चित्रपटातील ‘ वो अफसाना जिसे अंजाम तक लाना न हो मुमकिन, उसे इक खुबसुरत मोड देकर छोडना अच्छा…‘ या गीतातील ओळींचा दाखला दिला !

                साहिर यांची चित्रपट कारकिर्द व त्यांचे स्वभाव वैशिष्ट्य, यांविषयी या पुस्तकात आणखीही विशेष माहिती वाचावयास मिळते : --

               ब्रिटिशांनी भारतीयांवर केलेले अन्याय त्यांना अस्वस्थ करीत असताना जेव्हा भारत स्वतंत्र होण्याची वेळ आली व फाळणी होणार हे निश्चित झाले, तेव्हा सर्वत्र धार्मिक हिंसाचार सूरू झाला. साहिर आणि त्यांच्यासारख्या पुरोगामी विचारांच्या साहित्यिक सहकाऱ्यांना या घटनांनी अस्वस्थ केले. १९४७ च्या स्वातंत्र्य दिनी साहिर यांनी आपल्या वेदना ‘मफाहमत’ या कवितेत शब्दबद्ध करून ठेवल्या आहेत.

               साहिर नास्तिक होते. कर्मकांड त्यांना पटत नव्हते. परंतू त्यांचा कुराणाचा चांगला अभ्यास होता. अर्थात् धर्माच्या नावावर रक्तपात करण्यास त्यांचा विरोध होता. असे असून देखील त्यांनी कितीतरी श्रवणीय भक्तीपूर्ण अशी गीतं लिहिलीत – प्रभू तेरो नाम……(हम दोनो), हे रोम रोम मे बसने वाले राम…...(नील कमल)

                  चित्रपटांची गाणी लिहिणाऱ्या गीतकाराला रेडिओ नगण्य समजत होता, हे त्यांना पटेना. रेडिओवर गाणं प्रसारीत करण्यापुर्वी गीतकाराचे नाव सांगण्याची प्रथा तेव्हा नव्हती. म्हणुन साहिर यांनी सरकारी यंत्रणांकडे पाठपुरावा केला. त्यानंतर रेडीओवर गायल्या जाणाऱ्या गीताचे गीतकार आणि संगीतकार यांची नावे सांगितली जाऊ लागली.

                साहिर यांना मुंबईची चित्रपटसृष्टी खुणावत होती. कुटुंबाचा उदरनिर्वाह आणि गीत लेखनाचे भवितव्य डोळ्या समोर ठेवून ते मुंबईत स्थलांतरीत झाले. हा त्यांचा निर्णय योग्य ठरला. चोप्रा फिल्म्स, नवकेतन, गुरुदत्त, यांनी निर्मिलेल्या चित्रपटांतून साहिर यांची गीते प्रसिध्द होऊ लागली. चित्रपसृष्टीत गीतकार म्हणून ते प्रसिध्द झाले.

                 ‘प्यासा’(१९५७) हा प्रख्यात निर्माते व दिग्दर्शक गुरुदत्त यांचा हिंदी चित्रपट जगभरातील प्रेक्षक आणि समीक्षकांनी नावाजला आहे. प्यासा‘ एका साहित्यिकाच्या शोकात्मिकेवर आधारित चित्रपट होता. त्याला विविध पुरस्कार देखील मिळाले. या चित्रपटाची कथा संकल्पना गीतकार साहिर यांच्या आयुष्यावर आधारित होती.

                  ‘प्यासा’ मधील गीतांच्या श्रेयावरुन संगीतकार सचिनदेव बर्मन व साहिर यांचे मतभेद झाले होते. ते शेवटपर्यंत राहिले. त्यानंतर ते दोघे कधी एकत्र आले नाहीत. संगीतकार ओ. पी. नय्यर, गायिका लता मंगेशकर यांचेशीही त्यांचे जुळले नाही.

               २००९ चा ‘गुलाल’ हा अनुराग कश्यप दिग्दर्शित चित्रपट प्रारंभीच साहिर यांच्या ‘प्यासा’मधील गीताची प्रेरणा घेऊन निर्मिती केली असल्याचे नमूद होते. त्या चित्रपटातील ‘ओ दुनिया…..’ हे गीत ‘यह महलों, यह तख्तों…..’ पासुन स्फुरलेले गीत आहे.

                निर्माते आणि दिग्दर्शक यश चोप्रा यांच्या ‘त्रिशूल, काला पत्थर आणि दीवार’ या तीन चित्रपटांचे गीतलेखन साहिर यांनी केले होते. त्यांच्या काव्य आणि गीत लेखनाचे कर्तुत्व सरकारने जाणले व १९७६ साली ‘पद्मश्री’ पुरस्कार प्रदान करून सरकारने त्यांचा गौरव केला.

                  हा थोर कवी आणि गीतकार आपल्या जीवनातील कडू गोड अनुभव झेलीत ‘मै जिंदगी का साथ निभाता हुआ……..’ असे आनंदी जीवन जगला. आपल्या मित्रांचा पाहुणचार करायला साहिर यांना खूप आवडायचे. मद्याचे प्याले रिचवित मित्रांच्या सहवासात रंगणारी शायरी व मुशायरे यांची मेजवानी त्यांना विशेष आनंद देई.

                   साहिर यांच्या आयुष्यात काही स्त्रिया आल्या आणि गेल्या. तरी त्यांनी लग्न केले नाही. प्रसिद्ध लेखिका व कवियत्री अमृता प्रीतम यांचे व साहिर यांचे प्रेमसंबंध होते. त्यांचे ‘रसिदी टिकट’ हे आत्मचरित्रपर पुस्तक प्रसिध्द आहे. या शिवाय गायिका सुधा मल्होत्रा यांचेशी साहिर यांची मैत्री होती. मित्रांच्या सहवासात सदैव रममाण होणारा हा गीतकार एकटा असला की विमनस्क व्हायचा. १९७६ साली आईचे निधन झाले आणि साहिर अधिक एकाकी झाले.

                   २५ ऑक्टोबर १९८० या दिवशी एका मित्रासमवेत साहिर पत्ते खेळत होते. त्यावेळी अचानक त्यांना हृदय विकाराचा तीव्र झटका आला व त्यांची प्राणज्योत मालवली.

                  आज इतक्या वर्षानंतरही गुणगुणायला लावतील अशी सुमधुर गाणी देणाऱ्या साहिर यांचा सारा जीवनपट या पुस्तकात आहे. तो संवेदनशील वाचकाला अंतर्मुख व्हायला लावतो. या अभ्यासपूर्ण पुस्तकाचे वाचक नक्कीच स्वागत करतील. साहिर यांची कितीतरी श्रवणीय चित्रपट गीते, त्यांची पार्श्वभूमी आणि आशय यांचे तपशील या पुस्तकात दिलेले आहेत. श्रमिक मजूर, गोरगरीबांना त्रास देणारे जमीनदार, स्वार्थी प्रस्थापितांचा वर्ग, धार्मिक परंपरा, स्त्रियांवरील अन्याय, सामाजिक विषमता, असे विषय समोर ठेवून साहिर यांनी शब्दबध्द केलेली काव्यमय गीतं फक्त श्रवणीयच नाहीत, तर आजच्या काळाशी निगडित आहेत.

                 साहिर यांच्या गीतांची यादी लेखकाने तपशिलासह पुस्तकाच्या शेवटी दिली आहे. त्यातील काही प्रसिध्द गीतं ही आहेत :--

*ठंडी हवाऐं, लहरा के आयें, रुत है जवां, तुम हो यहाँ कैसे भुलाए……नौजवान

*तदबीर से बिगडी हुई तकदीर बना ले….. बाजी

*जिन्हे नाज है हिंद पर वो कहॉ है ?......., ये दुनिया अगर मिल भी जाये तो क्या है ?..... प्यासा

*सर जो तेरा चकराये……., आज सजन मोहे अंग लगा लो……., हम आप कि आंखोंमे…...प्यासा

*जाने वो कैसे लोग थे जिनके……..,जाने क्या तूने कही……... प्यासा

*अभी न जावो छोडकर……, अल्लाह तेरो नाम ईश्वर तेरो नाम……..(हम दोनो)

*मैं जिंदगी का साथ निभाता हुआ चला गया….…कभी खुद पे कभी हालात पे रोना आया….… हम दोनो

*चलो एक बार फिर से, अजनबी बन जाये हम दोनो….…गुमराह(खुबसुरत मोड या कवितेवरून)

*वो सुबह तो आयेगी…… – फीर सुबह होगी

*संसार से भागे फिरते हो, भगवान को तुम क्या पाओगे…..- चित्रलेखा

*तू हिंदु बनेगा न मुसलमान बनेगा….…-धुल का फुल

*नील गगन के तले……,तुझ को पुकारे मेरा प्यार…..…. नील कमल

*उडे जब जब जुल्फे तेरी……आगे भी जाने ना तु…..,ओ मेरी जुहराजबी……. वक्त

*जागेगा इन्सान जमाना देखेगा……..आदमी और इन्सान

*संसार से भागे फिरते हो भगवान तुम क्या पाओगे ?, मन रे तू काहे ना धीर धरे, ………चित्रलेखा

(पहिल्या- २० गीतांमध्ये पहिले नामांकन OUTLOOK मासिक)

 *मोहब्बत बडी कामकी चीज है….…त्रिशूल

*जो वादा किया था निभाना पडेगा….…. ताजमहल

*मेरे घर आयी एक नन्ही परी……, मै पल दो पल का शायर हुं……, कभी कभी मेरे दिल मे……- कभी कभी

*ये देश है वीर जवानोंका…., मांग के साथ तुम्हारा……., साथी हाथ बढाना……..नया दौर

*तुम भी चले, हम भी चले, चलती रहे चलती रहे जिंदगी…….जमीर

*मेरे दिल मे आज क्या है…….. दाग

*ये वादिया, ये फिझाए, बुला रही है तुम्हे……. आज और कल

*रंग और नुर की बारात किसे पेश करू ?....... गझल

*बच्चे मनके सच्चे…….दो कलियां

*छू लेने दो नाजूक ओठों को…… – काजल

*रात भी है कूछ भिगी भिगी …..…मुझे जिने दो

*लागा चूनरीमे दाग छूपाऊ कैसे….... दिल तो है

                                ::::::::::::::::::::::::::::::::::