💐💐भटकंती मनसोक्त💐💐

       फिरण्याचा छंद जोपासताना मिळणारा आनंद हा ‘शब्दातीत’ असतो, तो प्रत्यक्षात अनुभवावा लागतो. माझ्या या आनंदास कारणीभूत ठरलेला प्रमुख घटक आहे-पुस्तके.

         विविध विषयांवरची पुस्तके वाचताना  लक्ष वेधणारी स्थळे व परिसर , त्यांचा इतिहास, त्यांची वैशिष्ट्ये मला खुणावून बोलावीत राहिली, माझे औत्सुक्य वाढवीत राहिली. त्यातून मी भटकत राहिलो, मनसोक्तपणे भ्रमण केले !   

          माझ्या संग्रहातील व लायब्ररीतुन वाचावयास मिळालेली पुस्तके माझे मार्गदर्शक व दिशादर्शक ठरले. त्याविषयी खूप सांगता येण्यासारखे आहे, पण ते स्वतंत्र अशा ‘वाचनछंद’ या सदरात.

         येथे मात्र मला भटकंतीवर बोलायचे आहे.

         ९०-९१ सालात केलेल्या एका भटकंतीची आठवण तुम्हाला मी सांगत आहे……..

💐आवास, सासवणे💐

         रेवस मार्गे अलिबागला जाताना उजवीकडे आवास व सासवणे गावास जाण्याची वाट दिसते. तो भाग पाहायची इच्छा होती, कारण ख्यातनाम शिल्पकार वि.वि. करमरकर यांच्या संग्रहातील शिल्पांचे म्युझिअम तेथे आहे,

           आम्ही चौघेजण जायचे निश्चित होऊनही आयत्यावेळी दोघांनी टांग दिली. मग दोघेच तिकडे निघालो.

           ही काहीशी समुद्र सफर आहे. मुंबईतील भाऊचा धक्का येथून लॉंच सर्व्हिसची सोय आहे. सभोवतालचा अथांग सागर बोटीतून पाहात व समुद्रात विहरणारे  पक्षी न्याहाळत तास-पाऊण तासात आम्ही रेवसच्या धक्क्यावर पोहोचलो. रेवसला. निवांतपणे पोटपूजा केली व बसने पुढे निघालो.

     आवास फाट्यावर बस सोडली. येथून ३ किमी चालत निघालो. पुढे आवास गाव लागले. छोटेसे पण नारळा-पोफळीच्या झाडांनी वेढलेले  हे सुंदर गाव होते. हे रेवदंड्या इतकेच निसर्ग सुंदर आहे !

       आम्ही गावात माहिती विचारीत स्थानिक स्थळे पाहात फिरत भटकत होतो. तेथील श्रीनागोबाचे देऊळ पाहिले. समुद्र किनाऱ्यावर पाठ करून उभी राहिलेली पाणबादेवी पाहिली. तीचे मंदिर उघडे आहे. सारी पडझड झालीय. जवळ दगडाची कोरीव ओबडधोबड कल्पित स्वरूपातील छोटीसी होडी आहे. तेथे थांबावेसे वाटले. मग जरा वेळ थांबलो. काही फोटोही मारले.

         आवासच्या किनाऱ्यावर निरव शांतता होती, साहजिकच सर्वत्र स्वच्छता पाहायला मिळाली. त्या एकाकी किनाऱ्यावर फिरत असताना वाळूमध्ये सफेद कांदे खूप दिसत होते. मात्र ते कडू चवीचे किनारी भागातील ते वेगळेच फळ होते.  

          उन्हामुळे जास्त फिरता येत नव्हते. पण नेटाने चालत राहिलो. काही वेळातच तेथून ३ कि.मी. वर असणाऱ्या सासवणे गावी पोहोचलो. या गावात प्रसिद्ध  शिल्पकार वि. वि. करमरकरांचे घर आहे. तेथे पुतळे-शिल्पांचे  संग्रहालय आहे.

           ऐसपैस आवारात एक छानसा बंगला आहे. सर्वत्र छान टापटीप ठेवलीय. बोर्ड वाचला-शिल्पकार करमरकर शिल्पालय. महत्वाच्या सूचनाही तेथे लिहिल्यात. प्रदर्शनाची वेळ होती. सायंकाळी ४ ते ६.

     आम्ही तर येथे दुपारी पोहोचलो होतो !

          मग, नाईलाजाने आवारात बाहेरील बाजूच ठेवलेली शिल्पे न्याहाळीत राहिलो. पाच-सहा पुतळे पाहिले.  अगदी रेखीव अशी शिल्पे व पुतळे आम्ही जवळून पाहत होतो. प्रत्येक कलाकृती जीवंत भासत होती. माझा सहकारी चित्रकार आहे, तो इंटरेस्टनी सगळी शिल्पे व पुतळे बघायला लागला. म्हैस, लहान बहीण-भावंडे, गुराखी, कुत्रा, यांचे फोटो आम्हाला अधिक भावले.

          आमच्या साऱ्या हालचाली शेजारच्या अंगणातून एक स्थूल शरीराची बाई बघत होती. ती जवळ आली.    हीच करमरकरांच्या घराची मालक असावी. त्यांना मी औपचारिकपणे नमस्कार केला. म्हणालो- ‘ प्रदर्शन पाहायची वेळ संध्याकाळची आहे, हे आम्हाला माहीत नव्हते ‘. त्यावर तीने बोलायला सुरुवात केली, ‘ ठीक आहे. पण तुम्ही उन्हात काय बोलत उभे काय राहिलात ? इथे सावलीत तर उभे राहा `.

          मग आम्ही तेथील पायरीवर निवांत बसलो. ‘ कोठून आलात तुम्ही ?, काय करता ?’ हे विचारल्यावर त्यांना मी सारी माहिती दिली. नंतर गप्पा सुरु झाल्या.

          शिल्पकार वि. वि. करमरकरांच्या या सूनबाई. यांचे वय ४० च्या वर असेल. पण बाई धडधाकट व उत्साही आहेत. त्यांना बऱ्याच भाषा येतात. मिस्टर ऍडिशनल कमिशनर म्हणून कोठे मोठया हुद्द्यावर आहेत. दोघेजण कामातून सवड काढून बंगल्याची व प्रदर्शनाच्या जागेची देखभाल करतात. येथे येणाऱ्या व्हिजिटर्सना सारी माहिती देतात. नेहेमी संध्याकाळी येथे गर्दी असते.

         ६७ साली त्यांचे सासरे वारले. नंतर नोकरांच्या  ताब्यात हा बंगला होता. मग सारे कुटुंब कलकत्त्याहुन इकडे आले राहायला. आता येथेच असतात. मूलगा अमेरिकेत आहे, अशी बरीच माहिती बाईनी आम्हाला सांगीतली.         

           करमरकरांकडे काम बरेच असायचे. कमी पैशात व घाईघाईने पुतळ्याचे काम हवे असेल तर करमरकर त्याला सरळ वाटेला लावीत ! त्यांना सावकाश पण नीटपणे काम करणे आवडायचे.

           दिल्लीच्या पार्लमेंट हाऊसमधील पुतळे आणि सुशोभीकरण करणाऱ्या कमिटीचे करमरकर चेअरमन होते. रायगड किल्ल्यावरील छत्रपती शिवरायांचा अर्धपुतळा व वाघ्या कुत्र्याचे स्मारक, पुण्याच्या प्रिपेटरी मिलिटरी स्कुल प्रांगणात उभारलेला शिवरायांचा अश्वारूढ पुतळा, मुंबईतील वल्लभभाई पटेलांचा पुतळा, विल्सन कॉलेज जवळील काही पुतळे, असे कितीतरी प्रसिद्ध पुतळे करमरकरांच्या कुशल हातानी निर्मिले आहेत.

            करमरकरांनी शिल्पकलेची सुरुवात शिवरायांपासून केली व त्यांनी अखेरचे तयार केलेले शिल्पही शिवरायांचेच होते. अशा थोर शिल्पकाराने निर्मिलेली शिल्पकला व काही पुतळे येथील शिल्पालयात आम्हाला बघायला मिळाले.

            करमरकरांच्या सूनबाईंनी आस्थेने चौकशी करून आम्हाला विचारले, ‘ खाण्याचे काय केलेत तुम्ही ? जेवलात की नाही ? नाहीतर माझ्याकडे जेवण करा ‘ ऐकून बरे वाटले. ‘ सारे खाऊन आलोय आम्ही, पुन्हा मुद्दाम येऊ तुमच्याकडे ‘, असे  म्हणून या प्रेमळ कुटुंबाचा आम्ही निरोप घेतला.

             सासवण्यात पेडणेकर महाराजांचा आश्रम असल्याचीही माहिती मिळाली. तो आश्रम पाहायला गेलो. गावच्या पद्धतीने बांधलेले ते साधे घर आहे. तेथे पेडणेकर महाराजांची पत्नी भेटली. त्यांनी आमचे चांगले स्वागत केले, चौकशीपण केली. बराच वेळ त्या बोलत होत्या. त्यांचे मुलगे मुंबईत कामाला आहेत. ते तिकडेच राहातात. महाराजांनी जिवंत समाधी घेतली, असे बाईंनी सांगितले.  या आश्रमात बरेचजण येतात, जातात. पण इथला खर्च आता झेपत नाही. खूप ओढाताण होते, त्या कष्टी चेहरा करून आम्हाला सांगत होत्या. वाईट वाटले ऐकून.

             एकीकडे आम्हाला त्यांच्याकडे काम करणारा एक माणूस आश्रम परिसर व तेथली देवळे, दाखवीत होता. पेडणेकर महाराज अंतरज्ञानी होते असे तो म्हणाला. येथे एक वाघ एकदा आला व आश्रमात राहू लागला, अशी माहिती त्या माणसाने दिली. वाघाचे कातडे व मुंडके बाबांच्या समाधीपाशी आम्हाला बघायला मिळाले.

             सासवण्यात ‘ म्हात्रे तळे ‘ म्हणून एक ठिकाण आहे, ते सुद्दा नंतर पाहिले. मोठ्या तळ्याकाठी महादेवाचे मंदिर वसलेय. चांगली हवेशीर जागा आहे ही.

             टुमदार अशा या आवास-सासवणे गावांची भटकंती एका दिवसात करताना आमची थोडी घाई झाली खरी, पण परतताना मात्र मन समाधानी होते. मान्यवर शिल्पकार करमरकरांच्या वास्तूचा आणि त्यांच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेचा परिचय झाला होता. शुभ्र-सोनेरी आणि स्वच्छ वाळूचा किनारा कवेत घेतलेले निवांत आवासदेखील पाहायला मिळाले होते. परतीचा प्रवास पुन्हा समुद्र सफरीचा आनंद  देणारा  होता.

      आता कधी ना कधी सासवणे-आवासची सफर जरूर करणार आहे.

                                                      ::::::::::::::::::::::::::::::::::